D. I. Mendeleevtin periodliq sistemasi Kobalt elementi haqqinda

Temir shańaraǵı elementleriniń ózgeshelikleri

Elementlerdiń ózgeshelikleri	Temir	Kobalt	Nikel
1	2	3	4
Tártip nomerleri	26	27	28
Jer qabıǵında tarqalıwı, %	5,1	3·103	8·103
Valent elektron konfiguratsiyalari	[Ar]4s23d6	[Ar]4s23d7	[Ar]4s23d8
Atom radiuslari, nm	0,126	0,125	0,124
Ion radiuslari E2+, nm	0,080	0,078	0,074
Ion radiuslari E3+, nm	0,067	0,064	0,064
Ionlanish potensiallari, B I, E0→E++e-	7,89	7,87	7,63
Nisbiy elektromanfiyliklari (NEM)	(1,7) 1,8	1,7-1,8	1,8
Suyuqlanish haroratlari, ºC	1536	1453	1453
Qaynash haroratlari, ºC	2870	2960	2900
Zichliklari, g/sm3	7,87	8,84	8,91
E0M 0 2 Me Ere  , B	-044	0.277	0.25
Oksidlanish darajalari	+2, +3, +6	+2, +3 +2	(+3, +4)
Nisbiy atom massalari, Ar	55,85	58,93	58,70

Kobalt (Cobaltum), Co — Mendeleyev udayı tákirarlanatuǵın sistemasınıń vIII toparına tiyisli ximiyalıq element. Tártip nomeri 27, atom massası 58, 9332. Kobalt metalın dáslepki bar 1735 jılda shved ximiki Yu. Brand kóndan ajıratıp alǵan. Uzaq, waqıtqa shekem Kobaltni rudadan ajıratıp alıw múmkin bolmaǵan, sol sebepli Kobold dep atalǵan (nem. Kobold taw hám kánlerde jasaytuǵınlıq jin bolıp esaplanadı ; metall Kobalt atı sonnan alınǵan ).

Tábiyaatda 2 turaqlı izotopdan shólkemlesken: 59 Co (99, 83%) hám 57 Co (0, 17%). Oksidleniw dárejesi +2 hám +3, goho +1, +4 hám +5. Poling boyınsha elektromanfiyligi 1, 9 ; atom radiusı 0, 125 nm. Kobalt massa tárepinen jer qabıǵınıń 4-10~3% ini quraydı, okean suwidagi muǵdarı 0, 005 mg/l. 30 ǵa jaqın mineralları bar. Eń áhmiyetlileri: karrolit CuCo2 S4, linneit Co3 S4, kobaltin CoAsS, safflorit (CoFe) As2, skutterudit CoAs3, shmaltin CoAs2, absolin Co3 O4-mMnO2 pN2 O, eritin Co3 (AsO4) 2-8 H2 O, sferokobaltit CoCO3 va t.b. Sap kobalt kóni júdá kem. Kobalt, tiykarınan, mıs, nikel, gúmis, temir, margimush, marganets menen birikpe jaǵdayında ushraydı. Kobalt — gúmissimon aq, qızg'ishochsariq reńde tovlanadigan metall. Suyıqlanıw temperaturası 1494°, kaynash temperaturası 2960°, qısıqlıǵı 8, 90 g/sm³. Ferromagnit ózgesheligine iye. Brenel boyınsha qattılıǵı 470—1230 MPa. Zichjoylashgan Kobalt hawa tásirine shıdamlı, 300° de oksid perde menen oraladı, untaq haldaǵı Kobalt hawada óz-ózinen jalınlanadı. Suw, sıltı, karbonat kislota menen reaksiyaǵa kirisiwedi. Ftorid kislota hátte qızdırılǵanda da oǵan tásir etpeydi, tútinleniwshi nitrat kislota Kobaltning aktivligin susaytiradi (oksidleydi). Ápiwayı temperaturada galogenler (G' den tısqarı ) menen birikpeler payda etedi. O'yuvchi sıltılar Kobalt eritpelerine tásir ettirilgende hawarang Co (OH) 2 cho'kmaga tósedi, hawa tásirinde bolsa ol Co (OH) 3 ke ótedi. Kobalt anorganik hám organikalıq birikpeler menen 2 hám 3 valentli kompleks birikpeler, kóplegen metallar menen eritpeler payda etedi. Kobalt metalın Kobalt kónidan ajıratıp alıw ushın daslep kónni oksidleytuǵın sharayatta arnawlı pechlarda kuydirib eriwsheń halǵa ótkeriledi. Kobaltni basqa metallardan tazalaw ushın ximiyalıq hám gidrometallurgiya usıllarınan paydalanıladı. Aqırǵı ónim retinde Co3 O4 alınadı. Onı kómir, vodorod, SO sıyaqlı qaytarıwshılar qatnasıwında qaytarıp yamasa alyumotermiya hám elektroliz usılları menen metall jaǵdayındaǵı Kobalt alınadı.

Házirgi ajıratıp olinayotgan Kobaltning shama menen 65% i arnawlı eritpe hám polatlar, 10% i katalizatorlar, 10% i pigmentlar tayarlawda qollanıladı. Kobalt birikpeleri reńli shıyshelar, keramika, organikalıq sintez ushın katalizatorlar alıwda, neft hám ammiakni tazalawda, may boyawlardı keptiriwde, shıraylı hám turaqlı emal hám boyawlar, yarım ótkezgishler (CoSb2, CoSb3) hám oǵada keskish ásbaplar tayarlawda isletiledi. Sońǵı jıllarda radioaktiv60 Co (" Kobalt lushkasi") medicinada saraton keselligin emlewde qollanmokda. Haywanlar daǵı anemiya keselligine qarsı gúresde de Kobaltdan paydalanıladı.

Atom nomeri - ximiyalıq elementlerdiń Mendeleyev udayı tákirarlanatuǵın sisteması daǵı tártip nomeri. Atom yadrosı daǵı protonlar sanına teń. Mas, kislorod atomi yadrosında 8 proton bar. Kislo-rodning Mendeleyev ximiyalıq elementler udayı tákirarlanatuǵın sisteması daǵı nomeri de 8 ge teń
Atom massası, atom salmaǵı - atom massalarınıń atom massası birli-klarida kórsetilgen salıstırmalı ma`nisi. Atom massası ańlatpasın ingliz ki-myogari J. Dalton 19 -ásir basında pánge kirgizgen. 1961-jılda qabıl etilgen salıstırmalı atom massaları birlikleri shkalasına tiykarınan atom massası birligi (atm. m. b.) uglerod izotopi atomi 12 S penenmassasınıń 1/12 bólegine teń. Xalıq aralıq belgisi - Ol. Ele-mentar bólekler, atom yadroları, atomlar, molekulalar massası birligi retinde qollanıladı. Atom massası ximiyalıq elementlerdiń eń zárúrli kórsetkishi bolıp tabıladı. Ximiyalıq elementler atomlarining dúzilisi hám ózgeshelikleriniń ózgeris penennizamlıqları Atom massası menen óz-ara baylanıslı. Bir ximiyalıq element izotoplarining Atom massası ma`nisi túrlishe boladı. Izotoplar qospa -sidan shólkemlesken elementlerdiń Atom massası retinde qospa quramındaǵı izotoplarning protsent muǵdarların esapqa alǵan halda sol izotoplar Atom massasınıń ortasha ma`nisi qabıl etiledi. Bul bahalar elementler udayı tákirarlanatuǵın sistemasında (massa sanı keltirilgen transuran elementler bunnan tısqarı ) keltirilgen. Atom massası túrli fizikalıq hám ximiya -viy usıllar menen anıqlanadı ; olardan eń anıqrog'i - mass-spektroskopiya bolıp tabıladı. Bul usılda element ionları salıstırmalı zaryadlardıń bahaları, basqasha aytqanda, zaryad úlkenliginiń ion massasına nis-batan anıqlanadı. Onıń ushın ionlardıń elektr yamasa magnit maydanında tuwrı sızıqlı háreketden shetke shıǵıwı tek-shiriladi. Fizikalıq usıllardan taǵı biri yadro reaciyasılıqǵa tiykarlanǵan. Bunda yadroda bolatuǵın ózgerisler nátiyje-sida bir atom yadrosınıń ekinshi atom yadrosına aylanıwı sebepli ajralıp shıǵıs energiyadan paydalanıladı. Ximiyalıq usıllardan biri - elementtiń bir neshe ximiyalıq birikpeleri mo-lekulyar massasın jáne bul birikpelerdiń ximiyalıq quramın anıqlawǵa tiykarlanǵan. Atom massasın shama menen anıqlaw usılları da bar. Mas, olardan biri Dyulong hám Pti qaǵıydasına tiykarlanǵan ; bul qaǵıydaǵa kóre, element Atom massasınıń sol elementtiń salıstırma ıssılıq sıyımlılıqı (S) ga kóbeymesi ózgermeytuǵın muǵdar bolıp, ol shama menen 6, 3 ke teń: AS~6, 3
Atom radiusı - atom yadrosı hám sol atom elektron qabıǵı daǵı eń uzaq jaylasqan turaqlı elektrondıń kósheri arasındaǵı aralıq. Atom radiusı pikometrde olshenedi.
Kobalt / Cobaltum (Co)
Atom nomeri 27
Kórinisi hawarang qattı metall
Atom ózgesheligi
Atom massası
(molyar massası ) 58, 9332 m. a. b. (g/mol)
Atom radiusı 125 pm
Ionlasıw energiyası
(birinshi elektron ) 758, 1 (7, 86 ) kJ/mol (ev)
Elektron konfiguratsiyasi [Ar] 3 d7 4 s2
Ximiyalıq ózgeshelikleri
Kovalentlik radiusı 116 pm
Ion radiusı (+3 e) 63 (+2 e) 72 pm
Elektrmanfiylik
(poling boyınsha ) 1, 88
Elektrod potensialı 0
Oksidleniw dárejesi 3, 2, 0,-1
Termodinamik ózgeshelikleri
Tıǵızlıq 8, 9 g/sm³
Salıstırma ıssılıq sıyımlılıqı 0, 456 J/ (K
•mol)
Íssılıq ótkezgishlik 100 vt/ (m
•K)
Eriw temperaturası 1 768 K
Eriw ıssılıǵı 15, 48 kJ/mol
Qaynaw temperaturası 3143 K
Qaynaw ıssılıǵı 389, 1 kJ/mol
Molyar kólem 6, 7 sm³/mol
Kristall torı
Tor dúzilisi geksagonal
Tor dáwiri 2, 510 Å
Tor/atom qatnası n/a
Depye temperaturası 385, 00 K

JOMAQ.

Jwmaq qilip aytqanda ximiyanin bolimlerinin biri bolgan uliwma ximiya insan iskerliginin en ayyemgi tarawi bolip esaplanadi. Zatlardin qasiyetlerin teren uyrenip, onnan insan omirinin parawanligi jolinda paydalamw bugingi kimnin tiykargi maselelerinin biri bolip tabiladi. Hazirgi waqitta uliwma ximiya xaliq ham awil xojaliginui barliq tarawlarma kirip barmaqta. Bunda paydali qazilmalar qazip aliw, metallar ham xalrq xojaligina zarur bolgan metallardin eritpelerin islep shigiwda ximiyamn jetiskenliklerinen ken paydalamlmaqta. Awrl xojaligimn onimdarliligi da kop tarepten ximiya sanaatina baylansli. Osimliklerdi ziyankeslerden qorgaw da ximiya sanaatinin onimi natiyjesinde amelge asirlmaqta. Sonday-aq, qunlis materiallari, sintetikaliq gezlemeler, plastmassalar, boyawlardi juwiw qurallan, dari-darmaqlar islep shigarwda da ximiyamn ahmiyetli orni bar. Sonday eken bugingi referat jumisimizda kobalt elementi haqqinda ham onon qanday hallarda isletiliwi haqqinda soz ketedi. Usi referat jumisim barisinda kobalt elementinin qanday aliniwi, qanday hallarda paydalaniw usillarin uyrenip aldiq.

PAYDALANGAN ADEBIYATLAR.

1. 
   Bolshakov Kobalt Kobalt, Ximiya i texnika kobalta, Kobalt, 1981;
   
2. 
   Axmetov Kobalt S penenObshaya i neorganicheskaya ximiya, Kobalt, 1998.
   
3. 
   Internet maglumatlari.