D. D. Safarova sport morfologiyasi



Download 3,81 Mb.
Pdf ko'rish
bet87/173
Sana01.01.2022
Hajmi3,81 Mb.
#305373
1   ...   83   84   85   86   87   88   89   90   ...   173
Bog'liq
sport morfologiyasi

somatotip
  deyiladi.  Somatotip  tekshirilganda 
asosan  tananing  total  va  parsial  oichovlarini  va  tana  massasini 
tashkil etuvchi asosiy komponentlaming miqdoriy ko‘rsatkichlari 
aniqlanadi.
Tana  tuzilmalari  deganda  esa  gavdaning  tuzilishida  ishtirok 
etuvchi  turli  metabolik  yoki  kam  aktiv  b o ig an   to ‘qimalaming
99


foiz  yoki  kilogrammda  belgilanadigan  miqdori  yoki  ballda  o‘l- 
chanadigan sifatiy o‘lchov munosabatlari tushuniladi.
Konstitutsiya negizini genotip va fenotip tashkil etadi. K. A. Ru- 
salov sxemasi bo‘yicha konstitutsiyani ikkita doira shaklida ifo- 
dalash mumkin:  markaziy doirani -  genotip va tashqi tomondan 
o ‘rab  turuvchi  doirani  esa  fenotip  tashkil  etadi.  В.А.  Nikityuk 
esa konstitutsiyani umumiy va xususiy qismlarga ajratadi. Umu- 
miy  qismi  genotipdan  tashkil  topgan  b o ‘lsa,  xususiy  qismi  esa 
fenotipdan tarkib topgan.  M a’lumki, genotip -  bu organizmning 
genetik konstitutsiyasi bo‘lib, uning xromosomalar to ‘plamidagi 
hamma allelgenlar yig‘indisidan iborat. Fenotip esa genotipning 
muhit  bilan  o ‘zaro  ta ’siri  natijasida  yuzaga  chiqadigan,  orga- 
nizmning  barcha  xususiyatlari  va  belgilar  yig‘indisidir.  Ikki 
olimning  konstitutsiya  tushunchasini  ta ’riflashda fikrlari  bir xil 
ekanligini  ko‘rsatish  lozim.  Shuni  aytib  o ‘tish  kerakki,  fenotip 
organizmning  hamma  genetik  informatsiyasini  aks  ettirmaydi, 
turli  muhit  sharoitlarda  bir  xillik  genotip  har  xil  namoyon 
bo‘lishi  mumkin.  Bu  esa  organizmning  norma  reaksiyasiga 
b o g iiq  b o iad i.
Konstitutsiya  taiim otining  muhim  bulimlaridan  biri  -   kons- 
titutsiyani turlarga ajratish va diagnostika qilish murakkab va ho- 
zirgi kunga qadar hali to iiq  yechilmagan hisoblanadi. Konstitutsi- 
yani  turlarga  ajratish  qadimgi  davrlardan  boshlanib  (Gippokrat, 
460-377 yangi eragacha b o ig an  davr), o‘sha davrlarda konstitut- 
siya  deganda  tana  tuzilishining  xilma-xil  shaklda  ifodalanishi 
ko‘zda  tutilgan.  Tibbiyotning  antik  davriga  xos  tasawurlardan 
biri  organizmda  turli  suyuqliklaming  mavjudligi  (qora  o ‘t,  qon 
va  oddiy  o‘t)  va  suyuqliklar  aralashmasida  biron-bir  suyuqlik- 
ning  miqdorini  oshiqroq  b o iish i  nafaqat  muayyan  konstitutsiya 
tipining  shakllanishini  ifodalaydi,  balki  shu  konstitutsiyaga  ega 
b o ig an  odamda o‘ziga xos xulq-atvorini, kasallikning rivojlanish 
mexanizmini  ifodalaydi  degan fikr yuritilgan.  Keyinchalik Galen 
(131-211 yangi eragacha boigan) tanani tashqi qiyofasi yoki tana
100


tuzilishi deganda «gabitus» degan tushuncha bilan ifodalashni bi- 
rinchi bo‘lib taklif qilgan.
Tibbiyotda,  anatomo-fiziologik yo‘nalishning  ayni  rivojlanish 
davrida bir nechta klassifikatsion jadvallar ishlab  chiqarildi.  Eng 
ijobiy  klassifikatsion  jadvallardan  morfologik  belgilar  asosida 
ajratilgan  uchta  konstitutsional  turlarning  xususiyatlari  ustida 
to‘xtalib o‘tamiz.
1. 
Normosteniklarda  (mezomorf tip)  tana tuzilishi  uni  tashkil 
qiluvchi qismlaming nisbatlari m e’yorga muvofiqligi bilan ta’rif- 
lanadi;
2. Asteniklaming konstitutsiyasida tana o‘lchovlaridan uzuna- 
siga  qarab  o‘lchovlami  ustun  boiishining  xosligi  (bu  tipni  doli- 
xomorf tipi deb ham nomlashadi);
3.  Gipersteniklarda  (braxiomorf  tipli  konstitutsiyasi)  tana 
tuzilishidagi  kenglik  oichovlarining  yaxshi  rivojlanganligi  yaq- 
qol  ko‘rinadi.  Aslida  bu  klassifikatsiyaning  asosini  V.N.  Shev- 
kunenko,  А.М.  Geselevich  tomonidan  tana  proporsiyalariga 
qarab,  odamlami  dolixomorf,  braxiomorf va  mezomorf turlarga 
b o iish  tavsiya etilgan.
V.N.  Shevkunenko,  А.М.  Geselevich  (1925)  naysimon  su- 
yaklaming  uzunasiga  qarab  o‘sishi  erta  tugasa,  natijada  braxio- 
morfli  konstitutsiya  tipi  suyaklaming  o ‘sish  jarayoni  uzoq  vaqt 
mobaynida  cho‘zilsa,  unda  dolixomorf  tip  shakllanishni  ko‘r- 
satishdi. Rentgenologik tekshirishlar natijasida braxiomorf tipdagi 
odamlarda  suyaklanish  jarayonining  erta  tugashi  isbotlangan. 
Suyaklaming  o‘sish  muddatlarining  cho‘zilishi  esa,  tananing 
bo‘yini  uzun  boiishiga  va  dolixomorf  tipining  shakllanishiga 
olib  keladi.  Tana  tuzilishi  dolixo-braxiomorfiya  koordinatalari 
bo‘yicha  tahlil  qilinganda  tananing  tashqi  qiyofasi  hisobga 
olinmasdan,  balki  uning  ontogenetik  rivojlanish  xususiyatlari 
asos qilib olinadi.
RM.  Majuga,  E.N.Xrisanfova  (1986)  fikrlariga  ko‘ra,  odam 
konstitutsiyasi  murakkab  tibbiy-biologik  muammo  b o iib ,  unga
101


faqat  bir  tomonlama  qarash  noto‘g‘ri  ekanligi,  odam  konsti- 
tutsiyasini  tashkil  etuvchi  bir  qancha  belgilar  asosida  uni  tahlil 
qilish taklif etildi.
Konstitutsionologiya sohasida nemis maktabining vakillaridan 
E.Krechmer  ishlari  (1930)  fanning  rivojlanishiga  turtki  bo‘ldi. 
E.Krechmeming  klassifikatsion  jadvali  bo‘yicha  3  konstitutsiya 
tipi  piknik,  atletik  va  astenik  farqlanadi.  Ruhiy  kasalliklaming 
rivojlanishi,  tuzalish  muddatlari  yoki  kasallikning  takrorlanish 
muddatlari  konstitutsiya  turiga  bogiiqligi  Krechmer  tomonidan 
isbotlangan va hozirgi kungacha qadar psixiatriyada keng q o ila- 
niladi.  Masalan,  shizofreniya  kasalligi  asteniklarda  pikniklarga 
nisbatan  og‘ir  shaklda  o‘tishi  va  borgan  sari  kasalning  zo‘rayib 
ketishi  bilan  farqlanadi.  Bundan  tashqari,  Krechmer  ishlarida 
konstitutsiya tipini  shaxsning  rivojlanish  darajasi,  nozik harakat- 
lami  bajarishda  reaksiya  tezligiga  ta’siri  aniqlangan,  turli  tib- 
biy  dorilari  ta’siri  bilan  qon  tizimi  tomonidan  javob  reaksiya- 
lari  orasida  korrelativ  bogianishlam ing  mavjudligi  ko‘rsatildi. 
Krechmer  birinchi  b o iib ,  tana  tuzilishining  temperament  bilan 
b o g iiq  ekanligini ham isbotlab bergan.
Lekin  E.Krechmer ilmiy  izlanishlarda xatolarga y o i   qo‘ygan. 
Krechmer  fikricha  konstitutsiya  shakllanishida  faqat  irsiyat 
omillarining  ta’siri  kuchga  ega,  tashqi  muhitning  ta’siri  esa 
to iiq   inkor  etiladi.  «Konstitutsiya  -   bu  fatum»  degan  iborasi 
konstitutsiyani  mutlaqo  o‘zgartirib  boim aydi,  u  faqat  irsiyat 
qonunlari  bo‘yicha rivojlanadi  degan  tushunchani  yagona  to‘g‘ri 
fikr  deb  hisoblaydi.  Lekin  olim  xatining  oxirida  o ‘zining  nohaq- 
ligiga amin bo‘ldi.
30-yillarda bir gumh olimlari (Lisenkov, LMichurin) konstitut- 
siya  negizida  irsiy  belgilaming  mavjudligini  to iiq   inkor  etib, 
konstitutsiya  shakllanishiga  faqat  tashqi  muhit  omillari  yagona 
ahamiyatga  ega  degan  fikrlami  fanda  uzoq  vaqt  davomida 
hukmronlik  qilishga  zamin  yaratishadi.  Shuni  aytib  o‘tish  ke- 
rakki,  mashhur ms  fiziologi  I.M.  Sechenov  fikriga  ko‘ra,  har bir
102


insonning  psixika  mazmuni  va  xususiyatlarini  tashqi  muhit  va 
ijtimoiy  omillar  ifodalaydi.  Psixika  mazmuni  999/1000  qismi 
tarbiya orqali  shakllansa,  1/1000  qismi  individual  xususiyatlarga 
bog‘liq deb hisoblaydi.
Hozirgi  zamon  tushunchalariga  binoan  konstitutsiyaning 
shakllanishida  ham  irsiy,  ham  tashqi  muhit  omillari  katta  aha- 
miyatga  ega,  lekin  bu  ta’sirotlaming  kuchi  individual  taraqqiyot 
davriga  bog‘liq  bo‘ladi.  B.A.Nikityuk  (1974-1996),  V.P.Shvars 
(1975-1991),  B.I.Kogan,1984-yil  o ‘tkazilgan  tekshirishlarida  ir- 
siy ta’sirotlaming kuchi prental (embrional) va postnatal ontogenez 
davrida (tug‘ilgandan keyin birinchi bosqichlarida) ayniqsa kuch- 
li b o iad i,  lekin tashqi  muhit  sharoitlarining  organizmga ko‘proq 
ta’siri  o‘spirin  va  balog‘atga  yetish  bosqichlarga  xos  b o ig an  
davrda  kuzatiladi.  M aium ki,  konstitutsiya  irsiy  va  tashqi  muhit 
omillarining  o ‘zaro  birikishi  orqali  shakllanadi,  har  bir  gen  o ‘z 
faoliyatini  bajarishi  uchim,  nafaqat  ichki  muhit  sharoitlari,  balki 
tashqi  muhit  ta’sirotlari  ostida  namoyon  etiladi.  Organizmning 
turli belgilarini qaysi omillar ta’sirida ko‘proq namoyon etilishini 
genetikaning egizaklar usuli yordamida ko‘rsatish mumkin.
Usulning mohiyati quyidagidan iborat:  avval MZ (monozigota
-   bir  tuxumli)  va  DZ  (ikki  tuxumli)  egizaklar  va  umumiy 
populatsiyadan  nazorat  gumhlari  tuziladi.  MZlar  genotipi  bir- 
biriga  to iiq   o‘xshashdir.  MZlarda  uchraydigan  farqlar  muhit 
ta’sirining  natijasi  hisoblanadi.  DZlar  bir  vaqtda  otalangan  ikki 
tuxum  hujayradan  rivojlangan  va  bir  vaqtda  tugilgan  bolalardir 
(K.N.Nishonayev va boshqalar, 2000). Keyin alohida-alohida MZ 
va DZlar bir-biri bilan solishtiriladi. Bu usul yordamida belgining 
rivojlanishida irsiyat va muhitning roli nisbatan aniqlanadi.
Ammo  belgilaming  konkordantligi  (o‘xshashligi)  va  diskor- 
dantligi  (o‘xshamasligi)  tahlil  qilishdan  avval  egizaklaming 
qanday  zigotaligini  aniqlash zamr.  Egizaklar usuli  asosida  skelet 
tuzilmalaming  o ‘zgaruvchanligi  70-80%  irsiy  ta’sirining  nati- 
jasi  ostida  rivojlanishi  ko‘rsatilgan.  Yog‘  bilan  muskullaming
103


rivojlanishining  o‘zgaruvchanligi  irsiy  omillaming  ta’siri  faqat 
50-60% tashkil qilishi isbotlangan.
Amerikalik  olim  S.Sheldon  (1949)  tabiatda  tarqalgan  po- 
pulatsiyalarda  diskret  tiplami  o‘rganmasdan,  tana  tarkibini  hosil 
qiluvchi  komponentlaming  taqsimlanishini  o‘rganilishi  zamr 
degan  fikmi  yuritgan.  Tana  komponentlari  o‘z  rivojlanishda 
turli  manbalardan  kelib  chiqqanligi  sababli,  S.Sheldon  uch  xil: 
endomorf,  mezomorf,  ektomezomorf va  mezomorf konstitutsiya 
turlarini farqlaydi. Endomorflarda entoderma varag‘idan rivojlan- 
gan  a’zolar  ustun  boiishi,  ektomorflarda  ektoderma  vara- 
g‘idan  kelib  chiqqan  a’zolar  va  nihoyat  mezomorflarda  kuch- 
li  taraqqiy  etgan  a’zolar  mezodermadan  kelib  chiqishi  bilan 
ta’riflanadi.  Sheldon yaratgan konstitutsional jadvalida bir qancha 
kamchiliklarga y o i qo‘yilgan:
a) tana somatotipi rasmlar bo‘yicha baholangan;
b)  tana  komponentlaming  rivojlanish  darajasi  1-7  balli  tizim 
bo‘yicha baholangan;
d)  somatotipni  aniqlashda  hisob  ko‘rsatkichlar  faqat 

Download 3,81 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   83   84   85   86   87   88   89   90   ...   173




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish