D. D. Safarova sport morfologiyasi

Bosqich
Davr
Yosh
Erkak
Ayol
Embrional sikl
Progressiv
bosqich
Embrional
 
Chegara yoki
 
oraliq davr
 
Fetal davri
0-8  }  hafta
 
8-16
4 -6
7 -8  }oy
8-10
Tug‘ilishdan keyingi sikl
C haqaloqlik
davr
Erta
0 ‘rta
Kech
l-3 o y i
 
4 -6  oyi
 
7-9  oyi
 
10-12  oyi
Birinchi
 
bolalik davr
Erta
kech
1-4  yoshda
 
5-7  yoshda
Ikkinchi
 
bolalik davr
Erta
kech
8-10
11-13
8-9yosh
10-12
0 ‘smir
 
bolalikdavri
 
Yoshlik davri
14-17
18-21
12-16
17-20
Barqaror
bosqich
Yetuk yoshga
 
o ‘tish davri
Yetilgan
davri
Birinchi
 
Ikkinchi
 
Birinchi
 
Ikkinchi
 
...............
22-28  yosh
 
29-35 yosh
 
36-45
 
46-55
27-32 yosh
 
21-26 yosh
 
33-40
 
41-50
75

---

Regressiv
Keksayish
Birinchi
56-63
51-57
bosqich
davri
Ikkinchi
64-70
58-63
Birinchi
71-77
64-70
Qarish davri
Ikkinchi
78-83
70-77
84
78
Chuqur
qarilik davri
Morfologiya,  fiziologiya  va  biokimyo  muammolari  bo‘yicha 
o ‘tkazilgan  bir  nechta  ilmiy  konferensiyalarda  prenatal  va 
postnatal  taraqqiyotining  davrlarga  boiinishi  umumlashtirilgan 
jadval  asosida  qabul  qilindi.  Bu jadval  antropologiya,  pediatriya 
va pedagogikada keng qoilaniladi.
1. 
Chaqoloqlik davr 
-   1-10 kun.
2. 
Ko‘krak emish davri 
-   10 kundan -   1  yilgacha.
3. Erta bolalik davri 
-   1  yoshdan -  3  yoshgacha.
4. 
Birinchi bolalik davri 
-  4 yoshdan -  7 yoshgacha.
5. Ikkinchi bolalik davri 
-  8-12 yoshgacha (o‘g‘il bolalarda), 
8-11  yoshgacha (qizlarda).
6.  0 ‘smirlik  davri 
-   13-16  yoshgacha  (o‘g‘il  bolalarda), 
12-15 yoshgacha (qizlarda).
7. 
Balog‘atga yetilish davri 
-   17-21  yosh (o‘g‘il bolalarda),
16-20 yosh (qizlarda).
8. 
Yetilgan davr 
(1-bosqichi) 22-35  (erkaklarda),
21-35  (ayollarda);  (2-bosqichi)  36-60  (erkaklarda)  36-55 
(ayollarda).
9.
 
Keksalik  davri 
-   61-74  yosh  (erkaklar),  56-74  yosh 
(ayollar).
10.
 
Qarilik davri 
-  75-90 yosh (erkaklar va ayollar).
11.
 
Uzoq yashovchilar 
-  90 yosh va undan yuqori.
76

---

3.5. Yoshga qarab o‘zgarish va jinsga xos bo‘Igan
 
xususiyatlarning taraqqiyoti
Organizmning rivojlanish jarayoni  embrion va yangi  tug‘ilgan 
bolalarda bir tekis  bormaydi.  Embrion  davrida  gavdaning  yuqori 
qismi yoidoshdan keladigan toza qon bilan ko‘proq ta’minlanadi. 
Shuning  uchun  ham  embrionning  bu  qismi  organizmning  pastki 
qismiga  nisbatan  yaxshi  rivojlanadi.  Jumladan,  yangi  tug‘ilgan 
(bu  davr  3-4  haftagacha  cho‘ziladi)  chaqaloqning  kallasi  bo‘- 
yinning  qismiga,  kattalarda  esa  1/7  -   1/8  qismiga  to ‘g‘ri  keladi. 
Chaqaloqlaming oyoqlari juda kalta b o iib , deyarli qoilariga teng 
turadi. Chaqaloqlaming uzunligi 50 sm, ogirligi 3000-3500 gacha 
boiadi. Chaqaloq tug‘ilgan zahotiyoq o‘pka orqali nafas oladi, qon 
aylanishi mustaqil b o iib , o‘pkada tozalanadi. Modda almashinuvi 
jarayoni hazm qilish tizimi  orqali bajariladi.  Shunday qilib,  yangi 
tugilgan  chaqaloqlar  gavdalaming  shakllari  va  tuzilishlari  o‘rta 
yashar  odam  gavdasining  tuzilishidan  keskin  farq  qiladi.  Bola 
tugilganidan  keyin  organizmdagi  rivojlanish  jarayoni  tananing 
m aium   qismlarining  kattalashishi  hisobiga  boradi.  Gavdaning 
rivojlanish jarayoni bir tekisda davom etmaydi.  Shuning uchun bu 
rivojlanish jarayoni to‘rt davrga ajratib o‘rganiladi.
Chaqaloqning  tishlari  chiqmagan,  ko‘krak  emish  davri  4  haf- 
tadan bir yoshgacha boiadi.  Bu davrda chaqaloqning qomi ko‘k- 
ragiga nisbatdan ko‘tarilgan bo iib ,  chanogi  tor boim aydi,  miya 
po‘stloq osti yadrolari yaxshi rivojlana boshlaydi.
Sut  tishlarining  chiqish  davri  1-7  yoshgacha  davom  etadi. 
Bu  davrda  bolalaming  bo‘yiga  qarab  o‘sishi  oyoqlarining  rivoj- 
lanishidan bilinadi,  o‘g‘il bolalar bilan  qizlaming  tashqi  belgilari 
sezilarli darajada rivojlanmagan boiadi.
Biseksual bolalik davri 8-15 yoshgacha davom etib, o‘g‘il bola- 
lar  bilan  qizlaming  gavdalarida  tashqi  ko‘rinishdagi  ikkilamchi 
jinsiy  belgilar rivojlanadi.  Qizlaming  tana tarkibidagi  yog‘  to‘qi- 
malari  o‘g‘il  bolalarga  nisbatan  yaxshi  takomillashadi,  terisida
77

---

tuklari  kam  bo‘ladi,  ko‘krak  bezlari  yaxshi  rivojlanadi.  0 ‘g‘il 
bolalarning terisi sertuk va dag‘alroq bo‘lib, ko‘krak bezlari qoldiq 
sifatida uchraydi.
Balog‘atga  yetish  (o‘spirinlik)  davri  15-20  yosh.  Bu  davrda 
o‘g‘il bolalar o‘spirin bo‘lib, qizlar (13-14 yoshdan  18 yoshgacha) 
balog‘atga  yetadi.  Organizmning  umumiy  rivojlanishi  23-25 
yoshgacha davom etadi. Shunday qilib, erkak va ayolga ajratadigan 
(jinsiy  a’zolar  va  bezlardan  tashqari)  ikkilamchi  yoki  tashqi 
alomatlar paydo bo‘ladi. Umuman ayollar tanasi erkaklar tanasiga 
qaraganda  uzunroq  bo‘lib,  qo‘l  va  oyoqlari  kaltaroq,  yelkalari 
qisqaroq,  chanoq  bo‘lagi  keng  va  kattaroq  bo‘ladi.  Ayollaming 
bo‘ylari erkaklamikidan pastroq, og‘irligi esa o‘rtacha, biroz kam- 
roq bo‘ladi.  Erkaklarda muskullarining  vazni  gavdaning  umumiy 
vazniga  nisbatan  40%ni  tashkil  etadi.  Ayollarda  muskullar  mas- 
sasi  erkaklarga nisbatan  8-10%  kam bo‘lib,  32%ni  tashkil  qiladi. 
Ayolning  ko‘krak  qafasi  erkakka nisbatdan kalta va torroq,  qomi 
kattaroq bo‘ladi.
0 ‘spirinlik davridan yetilgan yoshga o‘tish,  ayollarda 20 yosh- 
dan  40  gacha,  erkaklarda  25—45  gacha  davom  etib,  so‘ngra  kek- 
salik  va  70  yoshdan  boshlab  esa  qarilik  boshlanadi.  Uzoq  umr 
yashovchilar,  odatda,  90  yoshga  kirgan  odamlardan  boshlab 
hisoblanadi.
Yoshga  qarab  ro‘y  beradigan  o‘zgarishlami  B.A.Nikityuk  fik- 
richa  turli  tezlikda  harakat  qilayotgan  ikki  qavatli  paroxodga 
o‘xshatish mumkin.  Har bir qatlamdagi  yoiovchilar paroxodning 
tezligiga  qaramasdan  o‘z  joylarini  egallab,  olg‘a  harakatlanadi. 
Yoshga qarab o‘zgarishlar sinxroniya va geteroxroniya jarayonlari 
asosida  rivojlanadi.  Geteroxroniya  jarayoni  himoyalash  vazifa- 
sini  bajarishga  moslangan  b o iib ,  organizmning  aynan  shu  vaqt 
uchun  zarar  boigan  o‘zgarishlami  saqlab  berish  va  ular  uchun 
sharoitlami yaratib berishni ta’minlaydi.  Masalan, yangi tugilgan 
chaqaloqlarda nerv, muskul va tomirli tuzilmalaming holati so‘rish 
refleksini  bajarishga  qaratilgan  boiadi.  Ilmiy  adabiyotlarda
78

---

muskullaming  rivojlanishi  kranio-kaudal  gradiyenti  (boshdan 
pastga  qarab)  bo‘yicha  ro‘y  berishi  isbotlangan.  Chaqaloqlarda 
aw al  og‘iz  atrofida joylashgan  muskullar  rivojlanib,  so‘ng  yuz- 
ning  mimika  muskullariga  rivojlanish jarayoni  o‘tadi.  5  haftalik 
chaqaloqda  birinchi  tabassum  paydo  boiadi,  keynchalik  mus- 
kullaming  takomillanishi  birin-ketin  bo‘yindan  gavdaga  va  q o i- 
oyoqlarga o‘tadi.  Bolaning boshini,  so‘ng  gavdani ushashi bo‘yin 
va  gavda  muskullaming  rivojlanishi  bilan  bogiiq.  Rivojlanishga 
xos  geteroxroniya  ayniqsa  akseleratsiya jarayonida  (akseleratsiya
-  bu yoshga qarab o‘zgarishlaming tez ketishiga aytiladi) namoyon 
etiladi.  Masalan, haddan tashqari bo‘yi cho‘zilgan o‘smirda yurak 
va  yirik  qon  tomirlar  hajmlarining  kichik  boiishi,  bu  bolaning 
jismoniy va aqliy faoliyatining susayishiga olib keladi.
Sinxroniya  geteroxroniyaga  qarama-qarshi jarayonidir.  Bunga 
misol  qilib,  bir  vaqt  ichida  bir  nechta  tizimda  morfo-funksional 
o‘zgarishlar  rivojlanishini  ko‘rsatish  mumkin.  Masalan,  turli 
yuklamalar  ta’sirida  muskullarda  morfologik  o‘zgarishlar  rivoj- 
lanadi. Muskullaming birikish joylari suyak yuzalarida boiganligi 
uchun  m aium   boigan  o‘zgarishlar  suyaklarda  ham  rivojlanadi. 
Suyak  va  muskullaming  faoliyati  esa  qon-tomir  va  nerv  tizim- 
laming  ishi  bilan  bogiiq.  Demak,  o‘ziga  xos  o ‘zgarishlar  qon- 
tomir  va  nerv  tizimlarda  ham  rivojlanadi.  Geteroxroniya  va  sin- 
xroniya  jarayonlari  bir-biriga  qarama-qarshi  jarayon  boiishiga 
qaramay,  organizmni  yaxlit  bir  butunlik  sifatida jipslashtiradi  va 
konstitutsiyani  tashkil  etuvchi  barcha  komponentlarini  b o g iiq  
holda, ontogenez bosqichlari bilan bogiangan holda yoshga qarab 
xos  belgilaming  rivojlanishini  va  namoyon  etilishini  ta’minlab 
beradi.