D. D. Safarova sport morfologiyasi

7-bob. DINAMIK MORFOLOGIYA
7.1. Umumiy ta’rifi
Dinamik  anatomiya boiim ining  o ‘rganilishi  ikki  yo‘nalishda 
olib  borilib,  murabbiylik  va jismoniy  tarbiya  va  sport  amaliyoti 
uchun  katta  ahamiyatga  ega.  Tayanch-harakat  apparatining  tuz- 
ilishi  va  ishi  bo‘yicha  to‘plangan  bilimlami  sport  amaliyotida 
q o ilash   mumkin.  Turli  holat  va  harakatlaming  takroran  baja- 
rilishi,  anatomik  bilimlar  asosida  u  yoki  bu  harakatni  mustaqil 
ravishda tahlil  qilishni,  bajarilgan  harakatning  sifatini  baholash, 
harakatni  bajarish  davrida y o i  qo‘yilgan xato  va kamchiliklami 
bartaraf etishni,  qoilaniladigan harakatlaming  odam  organizmi- 
ga ta’sirini va nihoyatda sport texnikasini oshirishga olib keladi.
K.  Galen  (130-201)  -  bo‘g‘imlaming  harakati  bevosita  mus- 
kullar  bilan  bogiiqligini  va  yakishi  yangi  ta’sirida  bajarilishini 
eksperiment  orqali  ko‘rsatgan.  Shuningdek,  muskullar  tonusi  va 
antogonist muskullar haqida tushuncha bergan.
Abu Ali  Ibn  Sino  (980-1037)  -  anatomiya  va biomexanikaga 
asoslanib  odam  holati  va  harakatlarini  tahlil  qilgan  va  bular 
mexanika  qonunlariga  binoan  bajarilishini  ko‘rsatgan.  Birinchi 
b o iib  harakatlar klassifikatsiyasini tuzgan.
Borelli (1608-1779) -  lokomotor harakatlar klassifikatsiyasini 
tuzgan  (locus  -joy,  motio—harakat)  -   u  fazoda  harakat  qilishda, 
tayanch  sathiga  tayanib  itarilishni  (yurish,  chopish,  sakrash), 
atrof-muhitga  tayanib  itarilishga  (suzishni)  va  tayanch  sathiga 
itarilib, orqaga surilib yurishni aniqlagan.
Aka-uka  Veberlar  -   XIX  asr  boshlarida  -   yurishda  tananing 
vertikal  holda boiishni  va biroz  gavda yon tomonlariga tebranib 
ko‘chib  yurishni,  qadamlaming  uzunligini,  kaft  fazasida  -   ikki
132

---

oyoqlariga  tayanishning  kamayib  borishi  va  tezlik  bilan  bog‘liq 
ekanligini isbotlab bergan.
Braune  va  Fisher  -   XIX  asr  oxirida  muzlatilgan  o iik d a  -  
odam  tana  qismlari  massasini  va  ulaming  o g irlik   markazini 
aniqlagan.  Lekin  bu  m aium otlar  hozirgi  vaqtda  odam  holati  va 
harakatlarining analiz qilishda ishlatilmoqda.
I.M.  Sechenov o‘zining “Ichki harakatlar ocherki” nomli kito- 
bida  ishchi  harakat  a ’zolarining  suyak  richaglarining  muskullari 
tomonidan  harakatga  kelishi  haqida,  oyoq  va  qoilam ing  tana 
bilan birgalikda kelishib,  ishlashi haqida va muskul  faoliyatining 
ishidan ratsional  foydalanish haqida yozilgan.
N. A. Bemshteyn -  o ‘ z shogirdlari bilan lokomotsiya harakatlami 
yoshga ko‘ra o‘zgarib borish xususiyatlarini  aniqlagan  (masalan, 
yurish harakatida).
Tana  holatlari  va  harakatlarining  anatomik  tahlil  qilishni  bi- 
rinchi  marta Р.Ғ.  Lesgaft tavsiya  etgan b o iib ,  olim  bu bilimlami 
mustaqil jismoniy ta iim  tarkibida tashkil etgan va o ‘quv jarayoni 
o‘tish  uchun  “Tana  harakatlari  nazariyasi  kursi”  degan  asarini 
yaratgan.  Bu  asaming  ayrim  holatlari  keyinchalik  kengaytirilib, 
anatomiya fanidan yangi “dinamik anatomiya” boiim ining paydo 
boiishiga olib keldi.
Р.Ғ. Lesgafl va uning shogirdlari А.А. Krasuskaya va Е.А. Koti- 
kovalar tomonidan dinamik anatomiyani  ilmiy asosida rivojlanti- 
rib, uni jismoniy tarbiya sohasidagi mutaxassislar uchun ahamiyat- 
ga  ekanligini  “Tana  harakatlarining  nazariyasi”  nomli  kitobida 
yozib qoldirilgan.
Е.М.  Kotikova  1927-yilda  “Harakat  nazariyasi”  nomli  “Jis- 
moniy mashg‘ulotlar biomexanikasi” nomli o‘quv kurslarini tash- 
kil  qilgan.  1939-yilda  esa  ushbu  maxsus  qoilanm ani  yozib  chi- 
qargan.
1928-yilda М.Ғ.  Ivaniskiy -  odam tana holati  va harakatlarini 
anatomik  analiz  qilishni  nazariy  va  amaliy  tomonidan  bogiab,
133

---

o‘zining  “Dinamik  anatomiya  haqidagi  materiallar”ni  bosmadan 
chiqaradi.
Dinamik morfologiya bevosita anatomiya, sportmorfologiyasi 
va  biomexanika  fanlari  bilan  b o g iiq .  Dinamik  anatomiya 
boiim ini  yangi  dalillar  bilan  toidirish,  to ‘plangan  bilimlami 
m aiu m   tizimlarga  solish,  turli  holat  va  harakatlami  m aiu m  
yo‘nalishda,  ketma-ketlikda  tahlil  qilish  va  bayon  etishda  katta 
hissa qo‘shgan olim М.Ғ. Ivaniskiy hisoblanadi. Turli holat va ha- 
rakatlami tahlil qilishda, olim maxsus reja bo‘yicha o‘tkazilishni 
tavsiya etgan.