•d a V r n a s h r iy o t I t o s h k e n t

Temiryo‘1

Jeyms  Uatt  tomonidan  bug1  dvigateli  ixtiro  qilinganidan  so'ng, 

muhandislar undan unumli foydalanish va yangi yo'nalishlarda qo'llash 

mumkinligi  yuzasidan  izlanishlami  olib  bora  boshladilar.  Lokomobil 

deb  ataluvchi  bug'  mashinasida yuradigan  g'ildirakli  aravalar  muvaf- 

faqiyat  qozona  olmadi.  Chunki,  bug'ning  quvvati  og'ir  yuklarni  qiya- 

likka  olib  chiqish  uchun  kamlik  qilardi.  Shunda  ingliz tog'  muhandisi 

Richard Tretvik bug'da yuradigan  aravani temir relslarga o'rnatishni 

taklif qildi va bu taklif o'zini ortig'i bilan oqladi. Ya’ni silliq relslarda bug' 

mashinasining yurishi nafaqat tezlashdi,  u hattoki bir nechta yo'lovchi 

vagonlarini va yuk ortilgan  platformalarni  ham  torta  boshladi.  Tretvik 

o'zining «Nyu kastl» («Yangi qal’a») nomli birinchi parovozini 1804-yilda 

yaratdi. Shunday qilib, XIX asrning boshida tem iryo‘1 dunyoga keldi.

O'sha davrlarda temirning  bahosi juda qimmat bo'lib,  m o'rt bo'lgan 

cho'yanli  relslar  og'ir  yukni  ko'tarolmay  sinib  ketardi.  Shu  tufayli 

temiryo‘1 transportining rivojlanishi vaqtincha to'xtab qoldi. Shunga qa- 

ramay  bir  qator  muhandislar  parovozni  takomillashtirish 

ustida izlanishlar olib bordilar va ingliz mexanigi Jorj Ste- 

fenson  tomonidan  1812-1829-yillarda  yaratilgan  mas- 

V s  

hinalar eng  muvaffaqiyatli  bo'lib chiqdi.  Birinchi  passajir 

temiryo‘1 transport! aynan uning nomi bilan bog'liqdir.

Relslarda  yuruvchi  mashina  «lokomotiv»,  ya’ni 

«bug'  yordamida  harakatga  keluvchi»  deb 

nomlandi.

Stefenson o'zining birinchi 

lokomotiviga «Raketa» 

deb nom berdi

---

Rossiyada  birinchi  parovozni  1833-1834-yillarda  ota- 

bola mexaniklar Cherepanovlar yaratdilar  Cherepanovlar parovozi 

13-14 km/soat tezlik bilan yurib, og'irligi uch tonnadan ortiq bo'lgan 

ruda ortilgan poyezdni torta oladigan quvvatga ega bo'lgan.

Tez orada temiryo'llar yaqin masofalarga borish uchun mo'ljallangan 

yangi  modadagi  o'yinchoq  nomini  yo'qota  boshladi  va  ular  yer  usti 

transport! vositalarining asosiy turiga aylana boshladi. Hattoki, temiryo‘1 

qurilishi hamda parovoz va vagonlarni ishlab chiqarish juda qimmatga 

tushayotgan  bo‘lsa-da,  tez  orada  ma’lum  bo'ldiki,  temiryoNlar  qulay 

bo'lishdan tashqari arzon transport vositasi ham ekan.

Yangi barpo etilayotgan parovozlarning turlari borgan sari takomilla- 

shib, quvvati ham borgan sari osha boshladi. Vagonlar esa borgan sari 

og'ir  yuklarni  ko'tarishga  moslashtirilaverdi.  O'tgan  asr  20-yillarining 

boshlarida dizel va elektr lokomotivlar -  teplovozlar va elektrovozlar 

paydo  bo'ldi.  Ushbu  gigantlarning  harakat  kuchi  ancha vaqtdan  beri 

bug' bilan bog'liq bo‘lmasa-da, ammo ularning «lokomotiv» degan eski 

nomlari hozirgi zamonda ham an’anaga ko'ra saqlanib qolgan.

Elektrovoz -iq tis o d iy  sam arasi eng yu q o ri bo'lgan lokom otiv

---