Covid-19ning asridagi iqtisodiyot kelajak chop etilgan: 09 aprel, 2020 yil

QANCHA TO'LANISHI KERAK?

2015 yilda Microsoft asoschisi Bill Geyts xayriya xodimi ga aylandi, u TEDga bergan nutqida bizning tayyorgarligimiz yetishmasligi va kelajakdagi pandemiya xarajatlari haqida ohohlantirgan. Umumjahon gripp pandemiyasining oqibatlari millionlab odamlarning o'limiga va dunyo boyligining 3 trillion dollarga kamaygani hisoblab chiqilgan. Bu falokatning bashorati edi. Ammo bu uning oldini olish uchun biz nimaga pul to'lashga tayyor bo'lishimiz mumkinligining belgisi bo’ldi. Shuni ta’kidlash joizki, pandemiyaga tayyorgarlik uchun byudjetlar milliardlab dollar bo'ldi va biz buni yetarli emasligini bilamiz. Foyda pulli bo'lsa, tayyorgarlik uchun sarflanadigan xarajatlarning tezligini hisoblash oson. Global boylikning trillionlarda kamayishi shundan dalolat beradiki, COVID-19 yoki boshqa bir pandemiyani oldini olish uchun yuzlab milliardlardagi byudjetlar hali ham foydali bo'ladi. Biroq mening taxminimcha, bu hukumatlarga ushbu mablag'larni shu asosda taqsimlash qiyin bo'ladi. Nimaga? Chunki ushbu o’lchamdagi toifaga kiradigan bir qator potensial halokatlar allaqachon mavjud. Ularning har birida sodir bo'lish ehtimoli turlicha, ammo ularning har biri sodir bo’lishi mumkin; har birini oldini olish uchun esa to'lashga bo’lgan tayyorligimizga ta'sir ko'rsatmoqda. Darhaqiqat, potentsial global katastrofik xatarlarni qo'shganda, boshqalar bizni baribir ushlab qolishi mumkin bo'lgan bunday holatlardan qochish uchun yuzlab milliardlarni sarflash kerakmi, degan savol paydo bo’lishi mumkin.

Bu mening fikrimni o'zgartirgan bir qog'oz paydo bo'lgunga qadar 2015 yilgacha shunday fikrda bo’lganman. Bu Ian Martin va Bob Pindyck tomonidan yozilgan va “Katastroflarni oldini olish: Skylla va Charybdisning g'alati iqtisodiyoti” deb nomlangan. Scylla va Charibdis Gomerning “Odisseya” asarida aytib o’tilgan. O'sha ertakda dengizchi Odissey ikkita yirtqich Sylla va Charybdis daryosidan qochishga harakat qiladi, ammo ikkalasidan ham qochib qutula olmaydi. Ushbu tanlov xarajat va foyda tahlilidan foydalangan holda amalga oshirilgan – ya’ni yirtqich hayvon bir necha ekipajga hujum qilishi mumkin, ammo bo'ron butun kemani egallab oladi. Odissey uchun tanlov hayvonni tanlash edi.

Zamonaviy katastroflarning soni ko'payganida nima qilishimiz kerak, ayniqsa qila olishimiz mumkin bo’lgan qarorlar bilan yuzlashganimizda , misol tariqasida Skylla va Charybdisni olishimiz mumkin, bu ikkalasi butun kemani egallay oladimi ? Nafaqat pandemiya, balki iqlim o'zgarishi, asteroid zarbalari yoki yadroviy urush bo’lishi mumkin. Martin va Pindik yozishicha :

“Tabiiyki, biz bunday falokatlarning oldini olishni xohlaymiz. Ammo bu bajarilishi mumkin bo'lsa ham, bu maqsad tavsiya etiladimi? Buning o'rniga ba'zi bir falokatlardan qochib, boshqalarning muqarrarligini qabul qilishimiz kerakmi? Agar shunday bo'lsa, ularning qaysilaridan qochishimiz kerak? Odisseydan farqli o'laroq, biz maslahat uchun xudolarga murojaat qila olmaymiz. Buning o'rniga biz iqtisodiyotga, chinakam ilmga murojaat qilishimiz kerak”.

Ularning javobi har biri uchun alohida xarajat va foyda tahliliga tayanmaydi. Na ularning javoblari xuddi ikkita dovul kabi shunchaki voz kechiladi, na umid bo'ladi. Buning o'rniga, saralab olishga arziydigan narsa borligi hamda qarama-qarshi turishlikni tanlash.

Buni tushunish uchun esa, keling, yuzaga kelishi mumkin bo'lgan shartlarni keltiraylik. Kelajakdagi pandemiya bilan kurashish uchun pul sarflashimiz kerakmi? Iqlim o'zgarishi ehtimolini yuzaga keltiradigan tabiiy ofatlarni yumshatish uchun pul sarflashimiz kerakmi? Ikkalasimi? Yoki birontasi ham emasmi? Aytaylik, kimdir bahslashishi kerak, agar biz iqlim o'zgarishi bilan bog'liq tabiiy ofatlarga duch kelamiz deb o'ylasangiz, pandemiyaga qarshi nima qilish kerak? Martin Pindyckning javobi shuki, agar siz iqlim o'zgarishi haqida havotirda bo'lsangiz, pandemiya bilan bog'liq bo’lgan ish aslida yuqori darajada(past emas). Siz u bilan o'ylashingiz mumkin bo’lgandan ham ko’ra qizg'inroq munosabatda bo'lishni xohlashingiz kerak. Intuitsiya quyidagicha: agar siz pandemiyani yumshatish uchun doimiy resurslarni sarflasangiz, siz favquloddagi iqlim oqibatlari (masalan, bo'ronlar, dengiz sathining ko'tarilishi, haddan tashqari issiqlik) bilan kurashishingiz shuni anglatadiki, kelajakda siz ba'zi bir qiyinchiliklarni kutib olishingiz mumkin. Bu esa o’z navbatida, o’zingizdagi ko'proq narsalarni qadrlashingizni va uni himoya qilish uchun ko'proq pul sarflashni xohlashingizni bildiradi. Boshqacha qilib aytganda, agar kelajakda sizda talofatlar yuz bersa, siz boshqa tahdidni yengillashtirish uchun resurslarni sarflashni xohlaysiz, chunki siz tabiiy ofatlardan xoli bo'lgan dunyoda ega bo'lishingiz mumkin bo’lgan narsalardan ko’ra o’zingizda bor narsalarni ko'proq qadrlaysiz. Buni o'ylab ko'ring, agar siz katta uyda yashasangiz va yong'in uyning yarmini vayron qilish xavfini tug'dirsa, siz ikkala yarmini yolg'iz himoya qilishga sarflaganingizdan ko’ra, siz uyning qolgan yarmini himoya qilish uchun ko'proq sarflashga tayyor bo'lasiz. Birida siz falokatga qarshi sug’urtaga mablag’ sarf qilmoqdasiz, agar boshqa biri nisbatan pastroq sodir bo’lsa, siz ushbu yo’qotishlarga yuzlanishingiz mumkin. Ammo yana bir savol tug'iladi: qaysi falokatlarni ustun ko’rishingiz kerak? Ehtimol, ularning barchasini hal qilish uchun resurslaringizni tarqatishga qaraganda ularni ozgina qismini yumshatishga resurslaringizni jamlash afzalroq bo'lishi mumkindir ? Davlatning ba’zi bir umumiy qoidalarini aytish qiyin bo’ladi. Agar ko'plab falokatlarni boshdan kechirish xarajatlari yetarlicha past bo'lsa, unda ularning barchasini hal qilish maqsadga muvofiqdir. Hech bo'lmaganda bitta xarajat va foyda sinovidan o'tadigan bitta falokat mavjud bo'lsa, siz aniq nimadir qilishingiz kerak. Agar siz bitta falokatni oldini olishga qaror qilsangiz, ikkinchisida esa ko'proq foyda va alohida xarajatlar baholansa, ushbu ikkinchisi ham qaytarishga arziydi. Va nihoyat ,buni qulayligi, agar siz eng katta foyda va eng kam xarajatga ega bo’lgan katastroflardan birini baholasangiz, uni sinab ko'rishingiz va uni oldini olishingiz kerak. Qizig'i shundaki, Martin va Pindikning oddiy hisob-kitoblari global pandemiyani aynan shu qonun loyihasiga mos kelishi mumkinligi bilan kurashishga tavsiya etilgan.

Ushbu tahlil bizga juda ko'p qulaylik beradi, chunki biz ko'plab falokatlarga duch kelganimiz sababli, ularning ba'zilari bilan kurashishdan voz kechmasligimiz kerak. Albatta, har qanday falokatni baholashda narsalarni sof pul ko'rinishida baholash biroz cheklangan. Pandemiya, ba'zi bir boshqa falokatlar singari, hayotni yo'qotish bilan bog'liq ma’nolarni ham yo’qotishga ta’sir qiladi. O'limning oldini olish yaxshi va haqiqatdan ham pandemiyaning oldini olish bo'yicha har qanday chora-tadbirlar manfaat tarafdoridir. Iqtisodchilar bu usuli, ya’ni savollarga ishontirishga harakat qilish - bu hayotni yo'qotish bilan bog'liq xarajatlarni pul ko'rinishida ifodalash usulini o'ylab topishdir. Bu qayg’uli bo’lsada, siyosatchilarni hech bo'lmaganda osonlikcha hisobga olinmaydigan hisob-kitoblarda yo'qotishlarni hisobga olishga majbur qilish edi. Ammo bu qanday ahamiyatga ega? Bu ba'zan sud jarayonlarida yetkazilgan zararni hisoblash kabi kimnidir yo'qotgan daromadini qo'shishga bir imkoniyat edi. Lekin bu haqiqatan ham ularning shaxsiy hayotiga kimnidir bergan bahosi edimi? Iqtisodchilar Tomas Schelling va Kip Viscusi, agar biz odamlarning xavfli xatti-harakatlariga (odamlar o'limga olib kelishi mumkinligini biladigan faoliyat) qarab, ular o'z hayotlariga qanday ahamiyat berishlarini (masalan, ish haqi tafovutlariga qarab muayyan qurilish ishlarida yoki xavfsizlikda ishlash uchun) taxmin qilishimiz mumkin degan, fikrni bildirganlar. Bu statistik hayotning qiymati. Ko'plab davlat idoralari ushbu qiymatni 10 million dollarga baholadilar. Agar shunday bo'lsa, pandemiya uchun xatto eng kichik hajmdagi hayotiy tarkibiy qismning yo'qolishi iqtisodiy xarajatlarni kamaytiradi. Bu shundan dalolat beradiki, global pandemiya xavfini kamaytirish uchun yiliga yuzlab milliard dollar sarflashda ehtimol, biz xuddi aqlsiz odamlarga o'xshab qolgandekmiz. Aytilishi bo’yicha, bu COVID-19 dan oldin biz bu sarf-xarajatlar bilan shug'ullanmaganmiz. Bizning tajribamiz bu xatoni tasdiqlaydi.