Covid-19 bilan bog’liq pandemiya sharoitida ijodkorlar tafakkuridagi o’zgarishlar va ularning asarlarida so’z ijodkorligi masalasi abstrakt

NATIJALAR. Biz birgina ijodkor misolida muallif so’z ijodkorligini lisoniy-kognitiv tahlil qilish masalasini ko’rib chiqamiz. Maqolda o’zbek she’riyatida o’ziga xos so’z qo’llash mahorati bilan ajralib turadigan Eshqobil Shukur she’rlari muallif so’z ijodkorligini ochib berish uchun obyekt bo’lib xizmat qiladi.

Dastlab, muallif so’z ijodkorligini belgilaydigan jihatlarga e’tibor qaratsak:

1) muallif tomonidan tilda mavjud affikslar yordamida yangi birliklar yasash qobiliyati va ularda ma’no ifodalay olish imkoniyati;

2) kompozitsiya usulida yangi birliklar yaratish mahorati;

3) lug’atlarda ma’nosi mavjud bo’lmagan, izohtalab birliklardan matnda o’z dunyoqarashi va bilimlarini ifodalay olish imkoniyati;

4) adabiy tilda faol bo’lmagan birliklardan unumli foydalana olish jihati;

5) tilda mavjud birlik ma’nosiga qo’shimcha, yangi ma’no yuklay olish mahorati.

Yuqoridagi xususiyatlarga ko’ra ijodkor mahorat bilan qo’llagan fonetik, leksik, frazeologik va sintaktik birliklarni muallif bilimlar jamlanmasining lisoniy ifodalovchisi sifatida tahlil qilish muallif so’z ijodkorligini kognitiv baholashga asos bo’ladi. Ya’ni ijodkor til birliklarini tafakkurida qayta ishlaydi va boyitadi, natijada u yaratgan yangi birlik uning tafakkuri mahsuli sanaladi. Bunday birlikni qanchalik mahorat bilan qo’llay olishi va matnda yangi birlikka qanchalik katta ma’no yuklay olishi uning olam haqidagi bilimlari bilan bog’liq, albatta.

Yuqorida keltirilganidek, til lug’atining boyishi nutqiy so‘z yasalishi jarayonlarining natijasi hamdir. Yangi so‘z, yangi yasalma kishilar tomonidan umumiy barqaror lisoniy qoida va maromlar asosida yaratiladi. Ayni paytda har qanday yasalma muayyan davr nutq sharoiti va ehtiyoji hamda ayon bir shaxs (yoki shaxslar)ning lisoniy qobiliyati va imkoniyati asosida yuzaga keladi [12,10]. Bunday yasalmalar muallif so’z ijodkorligini belgilab beradi. Masalan, ijodkor Eshqobil Shukur she’riyatida buning guvohi bo’lamiz:

-boz asli fors-tojik tilidagi so‘zning affiksga aylanishidan hosil bo‘lgan va ko‘proq salbiy sema(kinoya, piching)li birliklarni hosil qilishda foydalaniladi [13].

Muallif ba’zi insonlarning qiladigan ishlari juda yomonligini, ammo buni shunchaki oddiy so’z bilan “yomon” deb bo’lmasligini biladi va quyidagi ifodalarni yasashda aynan shu qo’shimchadan foydalanadi:

Oyning atrofida to‘fonlar kechayotir,