Conference proceedings

II TİP QEYRİ-SƏLİS ADAPTİV İDARƏETMƏ SİSTEMLƏRİ 
Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti, Bakı, Azərbaycan
[e-mail] 
Xülasə
. Tezisdə qeyri-səlis məntiq anlayışı, II tip qeyri-səlis məntiqin tətbiqi, və adaptiv 
idarəetmə sistemləri barədə təhlil aparılmışdır. 
Açar sözlər.
Qeyri-səlis məntiq, adaptiv idarəetmə, II tip qeyri-səlis məntiq, adaptiv II tip qeyri-səlis idarəetmə, idarəetmə 
parametrləri. 
Hal-hazırda, proseslərin avtomatlaşdırılması sahəsində aparılan tədqiqatların əksəriyyətində qeyri-səlis məntiq, 
əməliyyatların idarə olunması üçün operatorların və texnoloqların təcrübələrini tətbiq etməyə imkan verir. 
Ümumiyyətlə qeyri-səlis məntiq termini ilk dəfə 1965-ci ildə ABŞ-ın Berkeley Universitetinin professoru Lütfi 
A. Zadənin "Qeyri-səlis məntiq" adlı bir məqalə dərc etməsi ilə ortaya çıxdı. Bu müddət ərzində bu sahədə alqoritmləri 
təsvir etmək üçün bir çox nəzəri metodlar hazırladı, bundan sonra çoxsaylı nəzəriyyəçilər bu ideyanı qəbul etdilər və bu 
nəzəriyyəni inkişaf etdirməyə başladılar [4, s.4]. 
Adaptiv idarəetmə sistemi - iş fəaliyyəti zamanı obyektin qeyri-müəyyənliklərini tənzimləyicinin avtomatik 
sazlanması hesabına kompensasiya edən idarəetmə sistemidir.
Adaptiv idarəetmə sistemi, idarəetmə parametrlərini, idarə etdiyi prosesdəki dəyişikliklərə görə avtomatik olaraq 
dəyişdirən və prosesin iş şəraitində və ya ətraf mühit şəraitində dəyişiklik nəticəsində idarəetmə sistemindəki parametrləri 
daim dəyişdirərək həyata keçirən bir sistem olaraq təyin olunur [1, s.101].
Müxtəlif adaptiv idarəetmə növləri uyğunlaşma mexanizmi və formasına, seçilmiş davranış meyarına və təyin 
etdikləri parametrlərə görə təsnif edilir. Uyğunlaşma tənzimlənməsini tələb edən hallara avadanlıq xüsusiyyətlərindəki 
dəyişikliklər (məsələn, istilik dəyişdiricilərində yığılma, parçalanma üçün istifadə olunan katalizator), anormal iş şəraiti 
(başlanğıc və bitmə şərtləri və ya pisləşmə kimi), tez-tez və çox miqdarda xarici faktorlar (yem tərkibi, yanacaq keyfiyyəti 
kimi), ətraf mühit şərtlərindəki dəyişikliklər (gündəlik dəyişikliklər, təbii şərtlərdəki əhəmiyyətli dəyişikliklər), gözlənilən 
məhsul xüsusiyyətlərindəki dəyişikliklər və ya kəmiyyətdəki əhəmiyyətli dəyişikliklər və qeyri-xətti sistem davranışını 
misal göstərmək olar. Sistem çıxışı model davranışı ilə prosesi təsir edən hər bir xarici faktorda gözlənilən davranış və 
arzu olunan dəyişikliyi ilə müqayisə edilərək modelin yenilənməsi lazım olduğundan, dəyişikliyin böyük və tez-tez 
olduğu sistemlərdə adaptiv idarəetmə sistemləri tətbiq üçün münasib deyil və ölçülməmiş xarici faktorlar çoxdur.
II tip qeyri-səlis məntiq konsepsiyası ilk dəfə klassik (tip-1) qeyri-səlis məntiqin genişlənməsi kimi təklif edildi. 
II tip qeyri-səlis məntiq qeyri-səlis məntiq üçün mənsubiyyət funksiyasını birmənalı təyin edə bilmədikdə faydalıdır. Bu 
səbəbdən, II tip qeyri-müəyyənliklərin nəzərə alınması çox əhəmiyyət kəsb edir [2, s.541]. Bununla yanaşı, üçüncü ölçü 
və daha mürəkkəb hesablamalar səbəbindən II tip qeyri-səlis məntiqi anlamaq daha çətindir. Bu çətinliklərə baxmayaraq 
II tip qeyri-səlis məntiq proqnozlaşdırma, idarəetmə (avtonom robotlar, qeyri-xətti sistemlərin adaptiv tənzimlənməsi və 
s.), verilənlər bazalarının idarəedilməsi, qərar qəbuletmə, səhiyyə (klinik diaqnoz, diferensial diaqnoz), Herder Markov 
modelləri (səs tanıma), modellərin təsnifatı, süni neyron şəbəkələri, keyfiyyətə nəzarət, simsiz rabitə (simsiz sensorlar) 
və s. sahələrdə tətbiq edilmişdir.