Техник ва технологик фанлар со
ҳ
аларининг инновацион масалалари. ТДТУ ТФ 2020
406
ИҚТИСОДИЁТНИ РИВОЖЛАНТИРИШДА МАТЕМАТИК ТАҲЛИЛНИНГ
ЎРНИ
Соқиева Б.Б., Зиёқулов.И, Турапов З.
ТДТУ Термиз филиали,
ТДТУ Термиз филиали талабалари
Иқтисодий функцияларни таҳлил қилинганда, унга таъсир этувчи омиллар яъни
шу маҳсулотнинг нарҳи, бошқа таъсир этувчи маҳсулотлар нарҳлари, даромад
миқдори, истеъмолчиларнинг фикрлари(яхши ёки ёмон), уларнинг тушмуш даражаси,
давлатимиз қонун қоидалари ва бошқаларни келтириш мумкин. Бундай таҳлил
жараёнида, масалан талаб функцияларини тузиш жуда мураккаб жараён ҳисобланади.
Биз қараётган талаб функциясини қуйидагича танлашимиз мумкин:
)
,
,
,...,
,
,
(
W
T
I
P
P
P
f
Q
b
a
D
бу ерда
D
Q
- маҳсулотга бўлган талаб миқдори;
b
P
P
,
- бошқа маҳсулотлар
нарҳлари;
I
даромад миқдори;
T
турмуш
даражаси;
W
давлат сиёсати ёки
қонунлари.
Маълумки даромад миқдорининг ортиши ўз-ўзидан талаб ортишига олиб келади
ва аксинча. Демак, бозор шароитида талаб миқдорига таъсир этувчи омиллар ҳам унга
турлича таъсир қилади, масалан истеъмолчиларнинг фикрлари бу омилга таъсири жуда
катта бўлади. Уларга аҳоли ўратасида чекишга қарши ва соғлом турмуш тарзи тарғиб
этилиб ва зарарли оқибатлари ҳақида ишлар олиб борилса, тамаки маҳсулотларига
талаб пасайиб боради. Бу ҳолда иқтисодчига тамаки маҳсулотларига бўлган талаб
миқдорини аниқлаш имконияти бўлади ва хакоза.
Ушбу илмий мақолада икки маҳсулот мисолида, яъни X ва Y каби қаралмоқда.
Агар бу маҳсулотлар бир-бирининг ўзаро ўрнини босувчи маҳсулотлар бўлса,Y нинг
нарҳи ошганда X нинг нарҳи ўзгармаса Y га нисбатан талабнинг ортишига олиб келади
ва X маҳсулот талаб чизиғи ўнга силжийди, ҳамда унга талаб ортади,худди шунингдек
Y нинг нарҳи камайса ва X нинг талаб чизиғи
чапга силжиса, X га талаб камайиб
боради. Хозирги бозор иқтисодиётида унга мисол сарёғ ва маргарин маҳсулотларига
бўлган талаб кўрсаткичини олишимиз мумкин.
Хозирги пайтда аҳоли сони ортиб бормоқда, лекин аҳолининг жон бошига тўғри
келадиган даромад миқдори ўзгармай қолгани сабабли талаб чизиқлари фақат ўнгга
силжишига олиб келади, қайсики бозорда харидорлар сони ортади, шунингдек аҳоли
сони камайса талаб чизиғи чапга силжийди. Шунинг учун бозор шароитида истеъмол
назарияси нималарга эътибор бериш кераклиги илмий
изланишнинг асосини ташкил
қилади.Бу муоммаларни ҳал қилишда турли ҳиссиётларни ўлчаш, яъни субъектив
қаноатланиш усуллари таклиф қилинмоқда, уларни қуйидагича асослаймиз:
1.
Истеъмолчи чекланган даромадидан фойдаланган ҳолда субъектив қаноатланишини
максималлаштириши зарур.
2.
Истеъмолчининг ҳар бир кейинги маҳсулотдан қаноатланиши олдинги маҳсулотдан
қаноатланишидан камроқ бўлиши ҳисобланади.
3. Истеъмол назариясига асослансак, маҳсулотнинг таклиф миқдори нарҳ ортган сари
ортиб боради ва тескариси, нарҳ камайган сари таклиф миқдори камаяди.
Бу жараённи математик ифодаламоқчимиз, яъни таклиф функциясини
қуйидагича ёзсак бўлади:
)
(
P
f
Q
s
бу ерда
s
Q
маҳсулот таклиф миқдори; Р – маҳсулот нарҳи.
Таклиф функцияси чизиғи юқорига ва ўнгга йўналган бўлади, яъни юқори нарҳларга
катта таклиф миқдори тўғри келади.
Истеъмол назариясига асосланиб бир нечта
омилларни келтириш мумкин, улар
куйидагилар:
Техник ва технологик фанлар со
ҳ
аларининг инновацион масалалари. ТДТУ ТФ 2020
407
1.
Ишлаб чиқаришда фойдалниладиган ресурсларнинг нарҳлари;
2.
Ишлаб чиқариш жараёнида унинг технологик даражаси;
3.
Ишлаб чиқаришдаги бошқа маҳсулот нарҳлари;
4.
Ишлаб чиқаришда давлат сиёсати;
Демак таклиф функциясини қуйидаги кўринишда олиш мумкин:
)
,
,...,
,
,
(
G
T
P
P
P
f
Q
B
A
s
бу ерда
s
Q
таклиф қилинаётган маҳсулот миқдори;
B
A
P
P
P
,
,
шу ва бошқа
маҳсулотлар нарҳлари;
T
технологик жараёнлар даражаси;
G
давлат сиёсати.
Бу омиллардан маҳсулот нарҳидан бошқаларининг ўзгариши таклиф чизиғи
ҳолатини ўзгаришига олиб келади. Бу таклиф қилинаётган моделларни
прогнозлаштириш жараёнларида ҳам қўллаш имкони бор,қайсики, моделлар тури жуда
кўп, уларга ўргамчак турсимон моделларни қўллашимиз мумкин.
Ишлаб чиқариш натижалари биргина ўзгарувчи омилларга боғлиқ бўлмай, балки
ўзгармас омилларга ҳам боғлиқ.
Умуман олганда қисқа режалаштириш даврлари ишлаб чиқаришни бошқариш
бўйича қандай қарорлар қобул қилинишига боғлиқ бўлганлиги
сабабли унинг ишлаб
чиқариш натижаларидаги кўрсаткичларига ҳам боғлиқ. Узоқ даврга режалаштиришда
юқорида келтирилган омилларни барчасини ўзгарувчи омиллар деб қобул қилинади.
Қисқача хулоса қилганимизда ушбу илмий изланишда қаралаётган истеъмол
назарияси математик моделларини қисқа ва узоқ даврларга мослаштирилган омиллар
ёрдамида бозор муносабатларига суянган ҳолда кўплаб
натижалар олиш таклиф
қилинади. Албатта талаб ва таклиф функцияларидан фойдаланиб иқтисодий
жараёнларни таҳлил қилганда, унга таъсир ўтказувчи омиллар деб, олдин шу
қаралаётган маҳсулот нарҳи, бошқа тасир этувчи маҳсулотлар нарҳлари, даромад
миқдори,истеъмолчиларнинг
дид ва афзаллик тушунчалари, уларнинг турмуш
даражаси, давлат сиёсати ва бошқа ташкил этувчи омилларни келтириш мумкин.
Математик моделларнинг хусусияти шундан иборатки, бошқа омиллар ўзгармаган
ҳолда нарҳнинг ошиши маҳсулотга бўлган талаб миқдорининг камайишига ва
тескариси, нарҳнинг камайиши билан талаб миқдорининг
ошиб боришини билдириб
туради.
Илмий изланишда фойдалнилаётган моделлар чизиқли формада таклиф
қилиниб, прогноз режаларини аниқлашда қулланилади. Бундан ташқари, таклиф
функцияси маҳсулот нарҳини ўзгаришини ишлаб чиқарувчининг фаолиятига қандай
таъсир ўтказишини ўрганишга ёрдам беради.
Do'stlaringiz bilan baham: 
