Conference Paper

 
Foydalanilgan adabiyotlar: 
1.Jumayеv M.E, Tadjiyeva Z.G`. Boshlang`ich sinflarda matеmatika o`qitish mеtodikasi. (O 
O`Y uchun darslik.) Toshkеnt. “Fan va texnologiyai” 2005 yil. 2. Jumayеv M.E, 
Boshlang`ich sinflarda matеmatika o`qitish mеtodikasidan praktikum. (O O`Y uchun o`quv 
qo`llanma ) Toshkеnt. “O`qituvchi” 2004 yil. 
ЗАМОНАВИЙ ЎҚИТИШ ТИЗИМЛАРНИНГ АСОСИЙ КЎРСАТКИЧЛАРИ 
Эгамбердиев Х.А. 
ФарПИ 
 
Асосий масалалардан бири ишга яроқлик ва ишга яроқсиз холатларга 
туркумланадиган дискрет каналлар сифатининг холатини бахолашдан иборатдир. 
Дискрет каналлар сифати маълумотни каналлар бўйича узатиш сифати билан 
бахоланади:
-
сигналларнинг иккиламчи статистик тавсилотлари орқали бахолаш усули 
(элементлар ўзгариши, хатолар ўчирилишининг сигналлари); 
-
сигналлар кўрсаткичи орқали бахолаш усули; 
-
шовқинлар кўрсаткичлари орқали бахолаш усули. 
Ушбу бахолашлар натижалари, маълумот узатиш каналининг техник холатини 
диагностикаси ва қабул қилинаётган сигналлар кетма-кетлигининг тўғрилигини 
ошириш учун ишлатилади.
Техник диагностика аппарат ва дастурий воситалардан иборат бўлиб, бу вазифалар, 
диагностикаланувчи қурилмани берилган эхтимоллик ва чуқурликда ишлов бериш 
йўли билан рақамли тизимлар техник холатини диагностикалаш имконини берадиган 
ахборот берувчи диагностика белгиларини бахолашни таъминлайди. 
Рақамли тизимларнинг асосий вазифаси, маълумот узатилишининг сифати ва 
самарадорлигини оширишдир. Ушбу масаланинг ечими икки йўналишда 
ривожланмоқда:
1.
Сарф-харажатлар 
чекланган 
холда 
узатилаётган 
ахборот 
тезлиги 
ишончлилигини ошириш мақсадида дискрет маълумотларни қабул қилиш ва 
узатиш усуллари ривожланмоқда; 
2.
Рақамли тизимларнинг юқори даражада пухта ишлашини таъминлайдиган ва 
рақамли тизимлар тузилишини янги усуллари ишлаб чиқилмоқда. 
Ушбу ёндашиш адаптацияланишга зарурияти бўлган тасодифий таъсирлар 
шароитида бошқаришни мураккаб алгоритмларини яратадиган ва ишдан чиқишларга, 
чидамлилик хусусиятларга эга бўлган рақамли тизимларни ишлаб чиқишни тақозо 
этади.
Шу мақсад учун КИС, ЭКИС, МПТларни қўлланиши, маълумот узатиш 
каналларини юқори самарадорлигини ва рад этишлар пайдо бўлганда рақамли 
тизимнинг нормал функцияларини тезда тиклаш қобилиятини таъминлайди. Замонавий
рақамли тизим деб, КИС, ЭКИС ва МПТлар асосида қуриладиган тизим тушунилади. 
Тикланадиган рақамли тизим ишончлилигининг асосий шарти тайёргарлик 
коэффициентидир. Коэффициент тайёргарлиги қуйидаги формула орқали аниқланади:
в
т
к
м
к
х
к
ч
и
м
к
х
к
ч
и
т
Т
Т
Т
К
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.


Бу ерда 
т
К
- коэффициент тайёргарлиги; 

---

Техник ва технологик фанлар со
ҳ
аларининг инновацион масалалари. ТДТУ ТФ 2020 
325 

м
к
х
к
ч
и
Т
.
.
.
.
.
ишдан чиққунга қадар хизмат қилиш муддати (вақти); 

в
т
к
Т
.
.
қайта тиклаш вақти. 
Тизимни бирин-кетин бўлган иккита ишдан чиқишлар орасидаги узлуксиз 
ишдан чиққунга қадар хизмат қилиш муддати (вақти) ни ўртача қиймати: 



N
i
м
к
х
к
ч
и
м
к
х
к
ч
и
i
Т
N
Т
1
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
1
, 
бу ерда 
N
- ишдан чиқишларнинг умумий сони. 
м
к
х
к
ч
и
Т
.
.
.
.
.
- (
i-
1) ва 
i
м
ишдан чиқишлар орасидаги ишлаш вақти. 
Ишдан чиқишни топиш ва бартараф этишга сарфланган тизимни ишламасдан туриш 
вақтининг ўрта қиймати:



N
i
В
В
i
Т
N
Т
1
1
Бу ерда 
B
T
– тизим тикланиш вақти; 
i
B
T
- 
i
чи
ишдан чиқиш оралиги. 
,
1


В
Т
бу ерда
μ 
– тикланиш интенсивлиги бўлиб вақт бирлигида тикланишлар сонини
белгилайди.
 
Ҳамма кўриб чиқилган холатлар қуйидаги кўрсатилган тўлиқ холатлар гурухини 
хосил қилади:
P
тўғри
(t) + P
нотўғри 
(t) + P
нотўғри, сигнал йўқ
(t) + P
тўғри ишлайди, сигнал хато
(t) ≈ 1
 
Бу ерда P
тўғри
(t) – қурилма ишининг тўғрилик эхтимоли;
P
нотўғри 
(t) – қурилма ишининг нотўғрилик эхтимоли;
P
нотўғри, сигнал йўқ 
(t) – хатолик сигнали бўлмасдан қурилма ишининг нотўғрилик 
эхтимоли;
P
тўғри ишлайди, сигнал хато
(t) – хатолик сигнали бўлган холатда қурилма тўғри ишлаш 
эхтимоли;
t – қурилма ишининг даври. 
Телекомуникация тизимлари учун ишнинг ишончлилик кўрсаткичи сифатида 
тўғри ва нотўғри функциялаш ишончлилигини ишлатиш зарур. 
Ишончлилик кўрсаткичи тизимнинг иш қобилияти билан аниқланади, "назорат 
объекти — назорат воситаси". Шундай қилиб, улар назорат воситаларини танловчи ва 
уларни эффективлигини бахоловчи асосий кўрсаткичлар бўлиб хизмат қилади.