Conference Paper

ЎЛЧАШЛАР НОАНИҚЛИГИНИ БАҲОЛАШНИНГ 
АВТОМАТЛАШТИРИШДА ИШЛАБ ЧИҚИЛГАН АЛГОРИТМ 
АСОСИДА ДАСТУРИЙ ТАЪМИНОТ 
Машарипов Ш.М., Носиров Ж.Н. 
ТДТУ Термиз филиали, 
Жиззах политехника институти магистранти 
 
Ушбу мақолада ўлчашлар ноаниқлигини баҳолашнинг автоматлаштиришда 
ишлаб чиқилган алгорит асосида дастурий таъминот ва унинг функциялари 
келтирилган. Метрологик ва синов лабораторияларида автоматлаштирилган 
дастурий таъминотларни қўлланилиши меҳнат унумдорлигини ошишига, вақт ва 
турли ресурсларни тежалашига, ўлчаш жараёнида ахборот-коммуникацион 
технологияларни кенг қўллаш, ўлчаш ахборотларини электрон сақлаш, ишлов бериш, 
узатиш имкониятларини кенгайтиради.
Калит сўзлар: ўлчаш ноаниқлиги, автоматлаштириш, алгоритм, дастурий 
таъминот, ўлчаш ноаниқлигини баҳолаш 
Дастурнинг кириш маълумотлари бўлиб, ўлчашнинг математик моделлари, 
ноаниқлик манбалари ва моделга мувофиқ корреляция коффициентлари ҳисобланади. 
Тавсиялар биринчи навбатда А тур ва В тур ноаниқликларни қамраб олади. Агарда А 

---

Техник ва технологик фанлар со
ҳ
аларининг инновацион масалалари. ТДТУ ТФ 2020 
23 
тур танланса олинган тажриба маълумотларини статистик қайта ишланади. Агарда В 
тур ноаниқлик танланса тегишли параметрлар билан тасодифий жараёларнинг тақсимот 
қонунлари ҳақида маълумот киритилади. Агарда маълум маълум ноаниқлик манбалари 
корреляцияланган бўлса, зарурий корреляция коэффициентларини киритиш лозим [1]. 
Шу билан бирга ишонч даражачи (ишончли эҳтимоллик - Р) ва кенгайтирилган 
ноаниқликни баҳолаш учун қамраб олиш коэффициентларини ҳисоблаш усуллари 
берилади [2]. Дастурий таъминотнинг кириш маълумотларини тавсифловчи диаграмма 
1-расмда берилган. 
Мавжуд ишлаб чиқилган дастурий таъминотлар бўйича ёндашувларни қуйидаги 
гуруҳларга бўлиш мумкин [3]: 
- математик ҳисобларни автоматлаштириш воситаларидан фойдаланиш. Ушбу 
синфга Mathematica, Mathcad, Maple, MATLAB каби дстурий таъминотларни киритиш 
мумкин. Ушбу дастурий таъминотлар муҳандислик вазифаларини бажаришга 
мўлжалланган бўлиб, персоналдан маълум тайёргарликни талаб қилади; 
- статистик дастурий таъминотлар бўлиб, масалан, Statistica, SPSS Statistics, 
пакет R, SOCR, SOFA Statistics ва бошқа дастурлар киради. Ушбу гуруҳга шунингдек 
электрон жадвал дастури ҳам киради (Microsoft Excel и Apache OpenOffice.org Calc); 
- ўлчашлар ноаниқлигини ҳисоблашга мўлжалланган кенг метрология 
вазифаларини бажаришга мўлжалланган махсус дастурий таъминотлар гуруҳи. 
Масалан, АҚШ нинг стандартлар ва технологиялар миллий институти (The National 
Institute of Standards and Technology, NIST) томонидан яратилган Uncertainty Machine 
дастури [4], Integrated Sciences Group компанияси томонидан яратилган 
UncertaintyAnalyzer дастурларини киритиш мумкин.
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
1-расм. Дастурий таъминотни кириш маълумотларини диаграммаси 
NIST томонидан ишлаб чиқилган дастурий таъминотнинг қуйидаги версиялари 
ишлаб чиқилган: 
NIST Validation & Verification Script Version 1.4 
NIST Validation & Verification Script Version 1.3.6 
NIST Validation & Verification Script Version 1.3.5 
В тур 
Тажриба маълумотлари 
Кириш маълумотлари 
Ўлчашнинг математик модели 
формуласи 
Қамраб олиш коэффициентини 
параметрлари 
Ишонч даражаси (Р) 
Ҳисоблаш усули 
(берилган/автоматик) 
Ноаниқлик манбалари (ноаниқликни ташкил қилувчилари) 
Тур 
Омилларни миқдорий 
тавсифи 
Корреляция 
коэффициентлари 
А 
тур 
Тақсимот қонунлари 
Тақсимот қонуни параметрлари 

---

Техник ва технологик фанлар со
ҳ
аларининг инновацион масалалари. ТДТУ ТФ 2020 
24 
NIST Validation & Verification Script Version 1.3.4 

 
 
 
2-расм. Дастурий таъминотни модул тузулмаси 
Хулоса.
Муаллифлар ўлчашлар ноаниқлигини баҳолаш ва унинг унинг дастурий 
таъминоти соҳасидаги илмий-амалий тажрибаларидан келиб чиқиб, ISO 17025 халқаро 
стандарти асосида аккредитланган лабораторияга махсус дастурий маҳсулотларни 
таклиф қилади. Ушбу дастурий таъминотлар метрологик вазифалар, қурилмаларни 
метрологик тавсифлари билан унификациялашганлиги эвазига амалий дастурлар 
ҳисобланади.