Conference Paper

z
М
x
45
5
,
1
30
)
5
,
1
(
1
1






m
z
1
0
2


2
2
40
3
,
88
30
z
z
q
R
F
F
Q
c
i
y
II










кН
z
Q
II
y
3
,
58
0
40
3
,
88
30
)
0
(
2








кН
м
z
Q
II
y
3
,
18
1
40
3
,
88
30
)
1
(
2








2
40
3
,
88
)
5
,
1
(
30
2
)
5
,
1
(
2
2
2
2
2
2
2
2
2
z
z
z
z
z
q
z
R
z
F
m
М
c
i
x
II

















II
x
М
)
(
1
y
Q

---

Техник ва технологик фанлар со
ҳ
аларининг инновацион масалалари. ТДТУ ТФ 2020 
244 
Учинчи куч участкасидаги ички зўриқиш кучларини аниқлаймиз (АВ) нуқталар ораси.
АВ нуқталар орасидаги ихтиёрий нуқтадан қирқим ўтказамиз ва камроқ юкланган 
томони яъни чап қисмини танлаймиз. Чап участка учун ўзгарувчан катталик
га тенг бўлади.
учинчи участка учун кўндаланг куч ва эгувчи момент тенгламаларини тузамиз ва 
ҳисоблаймиз. 
тенгламалардан кўринадики, учинчи участкада кўндаланг куч-чизиқли, эгувчи момент 
эса-парабола қонунияти бўйича ўзгаради.
Олинган катталиклар асосида эпюра қурилади. Эпюрани қуришда олинган натижалар 
база чизиғи бўйлаб, ўзига тегишли бўлган участкада маълум масштабда жойлаштириб 
чиқилади.
Кўндаланг куч (Q) эпюраси. Биринчи участкада кўндаланг куч қиймати ўзгармас 
сақланганлиги учун база чизиғига параллел бўлган тўғри чизиқдан иборат 
бўлади.
Биринчи участкада , Иккинчи участкада бўлганда -58,3 кН 
бўлганда эса -18,3 кН, Учинчи участкада бўлганда +61,7 кН
бўлганда эса -18,3 кН га тенг бўлган қийматлар аниқ ланган. Бу қийматлар 
асосида эпюра қурилади. 
Худди шунингдек, эгувчи момент эпюраси қурилади. Эгувчи момент эпюрасини 
қураётганда алоҳида эътибор бериш лозимки, кўндаланг куч эпюраси, эгувчи момент
эпюрасини қуришда асос бўлиб чизмат қилади. Чунки, кўндаланг куч тўсиннинг 
базавий чизиғини кесиб ўтадиган нуқта анча хавфли ҳисобланади. Айнан шу 
нуқтада эгувчи момент экстремал қийматга ега бўлади. 
Қурилган 
эпюрадан 
кўриниб 
турибдики, 
кўндаланг 
куч 
база 
чизиғини фақат учинчи куч 
участкасидагина 
кесиб 
ўтади. 
Бизни 
қизиқтирадиган 
масала 
эгувчи 
моментнинг 
энг 
катта (Пик) қийматидир. 
Иккинчи 
участкада 
экстремал ҳолатни келтириб 
чиқармайдиган икки четки 
нуқталарни 
параболик 
бирлаштира оладиган нуқталар аниқланган. 
кНм
z
М
II
x
45
2
0
40
0
3
,
88
)
0
5
,
1
(
30
)
0
(
2
2










кНм
м
z
М
II
x
7
,
6
2
1
40
1
3
,
88
)
1
5
,
1
(
30
)
1
(
2
2










m
z
2
0
3


3
3
40
7
,
61
z
z
q
R
F
Q
A
i
y
III








кН
z
q
R
z
Q
A
y
III
7
,
61
0
40
7
,
61
)
0
(
3
3








кН
м
z
Q
III
y
3
,
18
2
40
7
,
61
)
2
(
3






2
40
7
,
61
2
2
3
3
2
3
3
z
z
z
q
z
R
m
М
A
i
x
III










0
0
20
0
7
,
61
)
0
(
2
3






z
М
III
x
кНм
z
М
III
x
4
,
43
2
20
2
7
,
61
)
2
(
2
3






соnst
Q
y

1
кН
Q
30
:
0
2

z
м
z
1
2

0
3

z
м
z
2
3

)
0
(

Q

---

Техник ва технологик фанлар со
ҳ
аларининг инновацион масалалари. ТДТУ ТФ 2020 
245 
Параболани янада аниқроқ чиқариш учун участканинг учинчи нуқтаси яъни ўртасидан 
яна бир қийматни аниқлаш мумкин. Масалан
Учинчи участкада кўндаланг куч база чизиғини кесиб ўтадиган нуқтадаги 
экстремал қиймат албатта ҳисоблаб топилпши шарт. Бунинг учун кўндаланг куч нолга 
тенг бўлган нуқтадаги эгувчи моментнинг экстремал қиймати ҳисоблаб топилади. 
Шундан сўнг нуқталар ўзаро меъёрий оқимли бирлаштирилади. 
Бу катталик эгувчи момент эпюрасида кўндаланг куч база чизиғини кесиб 
ўтадиган нуқта билан мос келадиган энг катта қиймат ҳисобланади.
Фойдаланилган адабиётлар 
1.
James M. Gere. Mechanics of materials. Brooks/coole 2015.p. 926. 
2.
Poland Janco, Branislav Hisko. Introdiction to Mechanics of Materials- 
Slovak. Pfrt I. 2013. 
3.
Набиев А. Материаллар қаршилиги. Олий ўқув юртлари учун дарслик.-Т:. Янги аср 
авлоди, 2008, -380 б. 
4.
Қорабоев Б. Материаллар қаршилиги. Олий техника ўқув юртлари учун дарслик-Т:. 
Фан ва технология, 2007,-192 б. 
www.technormativ.ru. 
ИССИҚЛИК ЭНЕРГИЯСИ ОЛИШ УЧУН ТАРКИБЛИ 
ПАРАБОЛОЦИЛИНДРИК ҚУЁШ ҚУРИЛМАСИ 
Қўчқаров A.A., Мўминов Ш.A., Омониллаев Б.И. 
ТДТУ Термиз филиали 
 
Қайта тикланувчи энергия манбалари бу – кишилик жамиятига табиат иноми 
бўлиб, ундан ёруғлик, иссиқлик, механик харакат шаклларида фойдаланиб келинади. 
Бу борада қуёш энергетикаси секторининг тараққиётига алоҳида эътибор қаратилмоқда 
[1]. Ушбу соҳада мужассамловчи тизимлар ёрдамида қуёш энергиясини электр ва 
иссиқлик энергиясига қайта ўзгартириш, тадқиқотларнинг истиқболли йўналишларидан 
бири бўлиб қолмоқда. 
Мамлакатимизда ҳам қуёш нурланиш оқими энергиясини ўзлаштириш, қуёш 
энергиясини бошқа тур энергияга ўтказишга йўналтирилган қуёш қурилмаларини 
қишлоқ ва коммунал хўжалигида кенг қўллаш юзасидан жадал тадқиқотлар олиб 
борилмоқда [2]. Ҳозирги вақтда гелиотехника соҳасида долзарб бўлиб тураётган 
масаласи бу қуёш қурилмаларини самарадорлигини ва рентабеллигини оширишдир [3]. 
Бу масалани ечиш ўзаро боғлиқ холда икки йўналишда олиб борилмоқда. 
•
Қурилмани тан нархини камайтириш. 
•
Қурилма ФИК ни ошириш. 
Кейинги йилларда олиб борилган изланишлар таҳлили шуни кўрсатадики, қуёш 
энергиясини ўзлаштиришда истиқболли ва иқтисодий рақобатбардош йўналиш бу 
Кўзгули Мужассамлаштирувчи Тизимлар (КМТ) асосидаги қуёш қурилмаларини
m
z
5
,
0
2

0
3




z
q
R
Q
A
y
III
м
q
R
z
A
54
,
1
40
7
,
61
3



кНм
м
z
M
экстр
x
III
6
,
47
2
54
,
1
40
54
,
1
7
,
61
)
54
,
1
(
2
3
'







---

Техник ва технологик фанлар со
ҳ
аларининг инновацион масалалари. ТДТУ ТФ 2020 
246 
ишлаб чиқишдан иборат. Бугунги кунда ҳар хил қувватли турли мақсадларга 
йўналтирилган бир қанча КМТ асосидаги қуёш қурилмалари яратилган [4, 5]. Бироқ, 
КМТ лар етарли даражада ўрганилганлигига қарамасдан, ҳозирги кунда энергетик қуёш 
қурилмаларнинг тайёрланиш жиҳатдан содда ва иқтисодий тежамкор турларини ишлаб 
чиқиш юзасидан бир қатор илмий ва технологик масалаларни ҳал этиш талаб 
қилинмоқда. 
Юқоридагиларни келиб чиққан ҳолда, энергетик КМТ қурилмалар учун янада 
юқори ФИКга эришиш учун апертур бурчак қийматини оптималлаш лозим, бу эса 
таркибли параболоцилиндрик концентраторлар моделига мужассамланган нурланиш 
оқимининг кириши ва барча қисмидан фойдаланиш билан боғлиқ шартларга мос ҳолда 
нур қабул қилувчи ўлчамларини оптималлаш орқали бажарилади. 
Таркибли параболоцилиндрик концентраторларни амалий ҳисоблари учун нур 
қайтарувчи фацеталар сони (N), унинг кенглиги (a), очилиш бурчаги (U) ва фокус 
масофаси (f) орасидаги боғланиш қуйидаги



















2
1
2
ln
2
1
2
2
2
2
U
tg
U
tg
U
tg
U
tg
a
f
N
(1) 
ифода билан аниқланади.
Қуйидаги 1-расмда ишлаб чиқилган тажрибавий параболоцилиндрик 
концентраторини фокал текисликдаги мужассамланган қуёш нурланиши оқимини 
фазовий тақсимоти ва фокал доғ тасвири Energy_View дастури [6] ёрдамида олинди.
1-расм. 
Таркибли 
параблоцилиндрик 
концентраторининг фокал текислигидаги 
энергиянинг ҳажмий тақсимоти 
бу ерда, d-фокал доғи ўлчамини кенглиги, 
L- доғи узунлиги, Е-фокал текисликдаги 
энергия зичлиги.
1-расмда келтирилган ўлчаш натижалари 
ишлаб чиқилган концентраторни оптик-
энергетик 
характеристикаларини 
масофадан ўлчаш ҳамда ҳар томонлама 
таҳлил қилиш имконини беради. Кўриниб 
турибдики, фокал тасвир марказида 
нурланиш оқими максимал зичлиги 
Е
мах
=22

10
3
Вт/м
2 
ни ташкил этади. Бундай 
қурилманинг ўртача иссиқлик ФИК 
τ
т
=32% бўлиб, бу қиймат шундай турдаги 
ютилиш коэффициенти 
R
п
=0,81 бўлган қорайтирилган нур қабул қилгичли параболоцилиндрик 
қурилмалар кўрсаткичларига мос келади. 
 
2-расм. Таркибли 
параболоцилиндрик 
қуёш қурилмасини 
тажрибавий модуллари 
Ушбу турдаги 
қуёш 
қурилмасини 
модулларни 
бирлаштирган 
ҳолда 
ҳам фойдаланиш мумкин. Қуйидаги 1-жадвалда ишлаб чиқилган тажрибавий 
қурилманинг техник характеристикалари келтирилган. 

---

Техник ва технологик фанлар со
ҳ
аларининг инновацион масалалари. ТДТУ ТФ 2020 
247