Conference Paper

1-тажриба
: Ушбу тажрибада пиролиз жараёни 400 ºC гача бўлган ҳараратда 
амалга оширилди. Бунда жараён 27 дақиқа давом этди. Колба ичида оқ тутун ҳосил 
бўлди. Вақт ўтган сайин йиғувчи колбага суюқликни тушуши секинлашиб борди. 
Пиролиз ажараёни бораётган колба ичидаги жараён секинлашди ва газ фаза ажралиши 
тўхтади. Оқ буғ фаза қайнаганга ўхшаб колба юқорисидан бир ҳолатда турди. 
Совутгичга газ фазани ўтиши тўхтади. Жараённи давом эттириш учун ҳарорат етарли 
эмас деган ҳулосага келинди. Олинган натижалар ҳисобланди ва ўтказилган тажриба 
учун жараённинг моддий баланси тузилди. (1-жадвал)
2-тажриба
: Ушбу тажрибада пиролиз жараёни 500 ºC гача бўлган ҳараратда 
амалга оширилди. Бунда жараён 22 дақиқа давом этди. Колба ичида оқ тутун ҳосил 
бўлди. 1-тажрибага нисбатан шинани эриши тезроқ амалга ошди. 18 дақиқадан кейин 
йиғувчи колбага суюқликни тушуши секинлашиб борди. Пиролиз ажараёни бораётган 
колба ичидаги жараён секинлашди ва газ фаза ажралиши тўхтади. Жараён сўнгида 1- 
тажрибага нисбатан колбада қолдиқ шина камроқ қолди, эриш жараёни яхшироқ амалга 
ошгани кузатилди. Олинган натижалар ҳисобланди ва ўтказилган тажриба учун 
жараённинг моддий баланси тузилди. (1-жадвал)

---

Техник ва технологик фанлар со
ҳ
аларининг инновацион масалалари. ТДТУ ТФ 2020 
51 
3-тажриба
: Ушбу тажрибада пиролиз жараёни 600 ºC гача бўлган ҳараратда 
амалга оширилди. Бунда жараён 17 дақиқа давом этди. Колба ичида оқ тутун ҳосил 
бўлди. 1,2-тажрибага нисбатан шинани эриши тезроқ амалга ошди. 15 дақиқадан кейин 
йиғувчи колбага суюқликни тушуши секинлашиб борди. Пиролиз ажараёни бораётган 
колба ичидаги жараён секинлашди ва газ фаза ажралиши тўхтади. Жараён сўнгида 1,2- 
тажрибага нисбатан колбада қолдиқ шина камроқ қолди, эриш жараёни тўлиқ амалга 
оширилгани кузатилди. Колба ичида қаттиқ техник углеродга ўхшаш қолдиқ қолди.
Олинган натижалар ҳисобланди ва ўтказилган тажриба учун жараённинг моддий 
баланси тузилди. (1-жадвал)
Эскирган автошина турли ҳароратларда пиролиз қилинишидан олинган 
маҳсулотлар моддий баланси 
1-жадвал 
Маҳсулот номи 
Пиролиз ҳарорати, 
о
С 
400 
500 
600 
Қолдиқ қаттиқ фаза, % 
масс.
59,1 
52,4 
40,6 
Суюқлик, % масс.
25,3 
31,2 
42,5 
Газ фаза, % масс.
9,5 
10,3 
10,8 
Метал % масс.
6,1 
6,1 
6,1 
Жами 
100 
100 
100 
Ишлатилган енгил автомобиль шиналари чиқиндилари ҳар хил технологик 
режимда яъни турли ҳароратларда, турли вақт давомийлигида махсус ўрнатилган 
экперементал лаборатория қурилмасида амалга ошириб тадқиқот ўтказилди. 
Ўтказилган тадқиқотда шуни кўрсатдики, газ фазанинг чиқиш ҳарорати 46 
о
C дан 
бошланади, 130-150
о
C харорат оралиғида кўпаяди. Суюқ фракция чиқиши 148 
о
C дан 
бошланди аммо суюқлик 300 
о
C гача оралиқда жуда оз миқдорда чиқди. Термик 
пиролиз жараёни асосида ёқилғи олиш учун оптимал ҳарорат этиб, 360-600
о
C 
оралиқдаги диапазон танлаб олиш керак эканлиги исботланди. (1-график). Йиғгичдан 
олинган суюқ ёқилғилар ўзига ҳос ҳидли бўлиб, ёқилғи хусусияти ва енгил мойга 
ўхшашлиги аниқланди. Тадқиқот давомида ҳарорат ёқилғиларнинг ароматик таркибини 
оширишга таъсир қилиши ва кейинчалик жараён юқори ҳароратда давом этса 
таркибининг пасайишига олиб келиши мумкинлиги аниқланди. Олинган суюқ маҳсулот 
очиқ хавода кислород билан оксидланиши мумкинлиги аниқланди. Чукни очиқ хавода 
вақт ўтиши билан олинган суюқ ёқилғининг ранги бироз тўқлашгани кўринди. Бундан 
ташқари суюқлик таркибида ароматик углеводородлар борлигини ўзига хос хидидан 
ҳам аниқлаш мумкин. Тажрибада олинган суюқлик нефтдан олинган қозонхона 
ёқилғиси билан таққослаб очиқ шароитда ёқиб кўриди. Суюқликнинг ёниш даражаси ва 
вақти меёрида эканлигини аниқланди. Олинган маҳсулотларнинг ёқилғи хусусиятини, 
таркибини, физик-кимёвий хоссаларини ўрганиш учун Масс-спектрометрия таҳлил 
усули, Инфрақизил (ИҚ)-спектроскопия таҳлил усули ва Хроматографик таҳлил 
усулида текшириш учун юборилди. 
Автомобил 
шиналари 
пиролизи 
пайтида 
600
о
C 
дан 
юқори 
пиролиз 
маҳсулотларининг ҳарорати ва хусусиятларига жиддий таъсир кўрсатилмаганлиги 
аниқланди. Яъни 600
о
C да юқори хароратда суюқ маҳсулотнинг чиқиши пасайиши 
кузатилди. Олинган суюқ маҳсулот таркибида C
5
- C
20
оралиғидаги тўйинган, 
тўйинмаган, ароматик углеводородлар мавжуд 

---

Техник ва технологик фанлар со
ҳ
аларининг инновацион масалалари. ТДТУ ТФ 2020 
52 
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
0
5 0 ° C
1 0 0 ° C 1 5 0 ° C 2 0 0 ° C 2 5 0 ° C 3 0 0 ° C 3 5 0 ° C 4 0 0 ° C 4 5 0 ° C 5 0 0 ° C 5 5 0 ° C 6 0 0 ° C
М
а
ҳ
су
л
о
тни
чи
қ
и
ш
и
(
%
)
Температура (
о
С )
қолдиқ углерод
газ
суюқ масса
1-график 
Олинган пиролиз газлари таркибида C
1
ва C
4
тўйинган ва тўйинмаган 
углеводородлардан иборат бўлиб, баъзи пиролиз қилинаётган маҳсулот таркибидан 
келиб чиқиб CО, CО
2
билан бир қаторда бошқа газлар хам чиқиши мумкин. 
Ўтказилган тадқиқотга асосланиб шуни айтиш мумкинки, автомобиль 
шинасини термик пиролиз қилишда 700
о
C ва ундан юқори ҳароратларда реакция 
унуми пасаяди, реакция вақтида шин пиролизида қаттиқ углерод қолдиғининг чиқиши
камаймайди. Шунинг учун, 600
о
C да шиналарни парчаланиши тугалланди деган 
хулосага келиш мумкин.