Conference Paper

НИМА УЧУН? 
деган саволларга жавоб топиш учун талаба – ўрганувчи 
изланаверади ва саволга жавоб топганда унинг машинага – техникага – технологияга 
иштиёқи ошаверади. 
YOSHLARDA TARIXIY ONGNI SHAKLLANTIRISHNING DOLZARB 
MASALALARI 
Normatova F.A 
TDTU Termiz filiali 
 
Mustaqilligimizning poydevorini mustahkamlashda, mamlakatimiz taraqqiyotida, 
O’zbekistonning buyuk davlatga aylanishida ta’lim-tarbiya ishlarini oqilona yo’lga qo’yish, 
fuqarolarni ilm-fan, madaniyat, texnika va texnologiya yutuqlari bilan muntazam ravishda 
tanishtirib borish benihoya katta ahamiyatga ega. Chunki, taraqqiyot taqdirini ma’naviy 
jihatdan yetuk, zamonaviy bilimlar va murakkab texnologiyani egallagan, irodasi baquvvat, 
iymoni butun, teran fikrlaydigan yuksak salohiyatli kadrlar hal etadi. 
Buyuk davlat va jamoat arbobi I.A. Karimov o’zining asarlarida ta’lim tarbiya 
soxasida ko’ndalang qilib qo’yilgan masalalarni og’ishmay hayotga tadbiq etish, o’tmish 
tariximizga bo’lgan munosabatini shakllantirish o’ta murakkab dolzarb va ma’suliyatli vazifa 
ekanligini ta’kidlab o’tadilar. Kadrlar tayyorlash tizimining milliy zaminlarini 
mustahkamlashda yosh avlodning bo’lajak mutaxasislarning tarixiy ongini shakllantirish katta 
ahamiyatga egadir. O’zbekiston deb atalmish bu ko’hna zamin jahon sivilizatsiyasining 
qadimiy madaniyat o’choqlaridan biri hisoblanadi. Vatanimiz boy va o’chmas madaniy va 
ma’naviy merosga ega. Mustaqillik sharofati bilan o’z tariximizni o’rganishga imkoniyat 
yuzaga keldi. Tarix faniga yanada e’tirof kuchayib, bu fan o’zining uyg’onish davrini 
boshladi. O’tmishimizni odilona yaratish va tiklash borasida dastlabki ishlar, tadqiqotlar ilmiy 
kuzatuv amalga oshirila boshandi. O’quv dasturlar, o’quv qo’llanmalar, darsliklar yaratishga 
kirishildi. Lekin bu mavjud o’quv qo’llanmalar kelajak avlodning tarixiy dunyoqarashini 
shakllantirish ilmiy salohiyatga ega emas edi. Xolis va haqiqat mezoni asosida mahalliy 
manbalarga tayanilib yoziladigan tarixiy adabiyotlarga ehtiyoj va zarurat sezildi. 
Birinchi Prezidentimiz o’z asarlarida va nutqlarida tariximizning beqiyos o’rnini 
alohida iftixor bilan tilga oladi. Xususan 1998-yil 26-iyunda I.Karimov bir guruh taniqli 
tarixchi olimlar, jurnalistlar va ommaviy axborot vositasi vakillari bilan uchrashib, bu fan 

---

Техник ва технологик фанлар со
ҳ
аларининг инновацион масалалари. ТДТУ ТФ 2020 
380 
sohasiga tegishli bo’lgan, hamda hal etilishi lozim bo’lgan dolzarb muammolarni o’rtaga 
tashladi. Uchrashuv natijasida “Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q” asari dunyoga keldi. Ushbu 
asarda tarix fanining o’zlikni anglashdagi ro’li keng tahlil etib berilgan. O’zlikni anglash 
tarixni bilishdan boshlanadi. Tarix millatni, xalqni porloq kelajak sari birlashtiradi. Uning 
kuch qudrati ham shundadir. Millat tarixi- muayyan millatning o’tmishini, uning asrlar 
davomidagi istaklari va orzu-umidlarini namoyon etadi.
Ma’lumki, o’zbek xalqining asriy orzusi – ozodlik, erkinlik va hurlikka intilish 
bo’lgan. Istiqlol sharofati orqali bu ezgu maqsadlar ro’yobga chiqdi. Vatan tarixida 
millatimizning o’tmishiga emas, balki uning zarhal varaqlarida xalq xotirasi, ajdodlar 
taffakuri 
va dunyoqarashi, buyuk ma’naviy meros mujassamlashgan. 
I.A.Karimov tomonidan “Millatni asrash kerak, millatni asrash uchun esa uning 
haqiqiy tarixini o’rganish, avaylab himoyalash kerak”ligini ta’kidlaydi. O’zlikni anglash 
tarixni bilishdan boshlanadi. “O’zlikni anglash” va “tarixni bilish” bu ikkala tushuncha ham 
bir birini to’ldiradigan va ajralmas tushunchalardir. O’zligini anglagan millat olamni taniydi 
va jahon taraqqiyotidagi o’rniga ega bo’ladi. O’tmish tariximizni odilona o’rganish davlat 
siyosati darajasiga ko’tarilganligining boisi shundaki, ko’hna tariximiz turli davrlarda 
mustabid hukmron mafkura tazyiqiga uchradi. Haqiqiy tariximiz soxtalashtirildi, o’tmishdan 
darak beruvchi nodir qo’lyozmalar o’rganilmadi. Xalqimizning tarixiy ongi va haqiqatni 
anglashga, rag’batlantirishga xizmat qilmaydigan manbalar xalq ko’zidan iloji boricha yiroq 
saqlanardi. Shu bois o’zbek xalqi o’zining asl tarixidan bahramand bo’la olmadi. O’z tarixini 
bilmaslik girdobiga tortish, uni o’rganishdan bebahra etish orqali mustabid tuzum millatimizni 
o’ziga qaram qilib qo’yishga intildi. Shuning uchun ham xalqimizda tarixiy ongni 
shakllantirish orqali milliy g’ururni, milliy ongni, halq vijdonni uyg’otishga harakat qilindi, 
millat o’zligini, borligini va salohiyatin his etdi. 
Buyuk tariximizga nazar tashlar ekanmiz, ajdodlarimizning ilmiy salohiyatiga, ular 
qoldirgan boy tarixiy, ma’naviy-madaniy merosga havas bilangina emas, balki hayrat bilan 
qaraymiz. Ajdodlarimiz bosib o’tgan shonli yo’li biz uchun ibrat va tajriba manbayidir. Tarix 
komil insonlarni tarbiyalashda, uning ma’naviyatini shakllantirishda fanlar tizimida muhim 
o’rin tutadi. Komil inson tarbiyasi davlat siyosatining ustuvor sohasi hisoblanadi. Komil 
insonni tarbiyalashda tarixning ulug’ murabbiylik o’rni shundaki u yoshlarda milliy vijdonni 
uyg’otadi, ajdodlarimiz taraqqiyot yo’li tajribalarini o’rgatadi. Talaba yoshlarda tarix fanini 
o’qitish va o’rgatish jarayonini takomillashtirish va samaradorligini oshirish, darslarni yangi 
pedagogik texnologiyalar asosida tashkil etish muhim ahamiyat kasb etadi. Tarix fanini 
o’rganish jarayonida eng asosiysi yoshlar ongida “O’zbek davlatchiligi, tarixi”, “O’zbek 
xalqining etnogenezi va etnik tarixi” masalalarini kengroq va mukammalroq tarzda 
tushuntirib borish o’rinlidir. Ta’lim tizimida o’qitiladigan tarix fani quyidagi ilmiy 
nazariyalarga asoslanadi. 
-
O’quvchi yoshlarga chuqur tarixiy bilimlar berish. 
-
Tarixni o’qitish va o’rgatish jarayonida ilmiylik, xolislik, dalillarga asoslanganlik , haqiqat 
ustuvorligi bosh yo’nalish bo’lishi lozim. 
-
Vatan tarixini o’rganishda yoshlarda asosiy g’oyalar vatanparvarlilik, insonparvarlilik, 
baynalminalchilik kabi fazilatlarni kamol toptirish. 
-
Tarix vatanga sadoqat va kelajagi buyuk davlat qurishga ishonch va e’tiqod uyg’otishi 
hamda yoshlarda o’z ajdodlari merosi bilan g’ururlanish his-tuyg’usini tarbiyalash kerak. 
Bo’lajak yosh mutaxasislar tarixiy ongini shakllantirishda ko’p asrlik rang-barang 
madaniyatimiz, urf-odat va an’analarimiz, qadriyatlarimizni sinchiklab o’rganish bilan bir 
qatorda tarixiy adabiyotlarni, xalqimiz tarixiy shaxslarining faoliyatini bilish katta tajribaviy 
ahamiyatga ega. Yoshlar tarixiy ongini shakllantirishda ayniqsa, buyuk davlatchiligimiz tarixi 
muhim o’rin tutgan Amir Temur davlatini alohida qayd etishimiz lozim. 
Davlat boshqarish odobini, saltanatni ushlab turish yo’l yo’riqlarini tahlil qilib ko’rsak, 
A. Temurning “Temur tuzuklari” ibratli manbadir. Tuzuklarda “Davlat ishlarini saltanat 

---

Техник ва технологик фанлар со
ҳ
аларининг инновацион масалалари. ТДТУ ТФ 2020 
381 
qonun qoidalariga asoslangan holda boshqardim. Saltanatim martabasini qonun-qoidalar 
asosida shunday saqladimki, saltanatim ishlariga aralashib, ziyon yetkazishga hech bir 
kimsaning qurbi yetmadi”. Ulug’ bobokalonimiz Amir Temur bilan prezidentimizning 
fikrlarini solishtiradigan bo’lsak, xalq, davlat, millat manfaati yo’lidagi fidoyilik namunalarini 
umumiyligi va o’xshashligini kuzatamiz. Respublikamizda olib borilayotgan siyosatni va 
amaliy ishlarni sinchiklab o’rgansak va kuzatsak xuddi o’sha Amir Temur o’gitlariga to’la 
amal qilinayotganligi sezilib turadi. “O’g’illarim millatning rohati, sadoqatini saqlamoq uchun 
sizlarga qoldirayotgan vasiyat va tuzuklarni yaxshi o’qing, aslo unutmang va tadbiq eting” 
deb bobokalonimiz o’zining tuzuklarida. Tarixiy ongini shakinlashtirish taraqiyotida vorislik 
tamoyilini bilishni,nazariy va amaliy faoliyatida undan foydalanishni taqozo etadi.Har bir 
avlod ajdodlarning buyukligiga qarab,qaddini rostlaydi.kimki o’z uyining keng keng olam 
bilan birlashib ketishini istasa,olamning bir parchasini o’z uyidan topmog’i lozim,o’tmishdagi 
buyuk mutafakkirimiz merosi ul yashagan zamoni,kamol topgan makoni doirasidan chiqib, 
umumbashariy qadriyatga aylanib ketgandir.Tarixiy ongning shakillanishi ham tarixiy 
vorislikni qay darajada tushunishga bog’liq. Tarixiy taraqqiyot bir bosqichdan ikkinchisiga 
o’tish vorisiy aloqalarsiz amalga oshmaydi. Zero, inson uchun uning yaratuvchilik faoliyati 
vorislik prinspini amalga oshirishga faol jarayon hisoblanadi. Tarixiy taraqqiyot taqdiri, xatti-
harakatga hal etishga bog’liq. Bu vazifalarning muvoffaqqiyatli bajarilishi esa muayyan 
darajada yoshlarning tarixiy ongini shakllantirish zaruratini taqozo etadi. Tarixiy ong tarixiy 
xotira bir-biri bilan chambarchas bo’g’liqdir. Inson o’zining tarixiy xotirasiga ega bo’lmasdan 
turib, hayotda sodir bo’layotgan ijtimoiy o’zgarishlarning mohiyatini tushunib yetolmaydi, 
o’z kelajagini tasavvur qila olmaydi.
Shu sababdan ham birinchi prezidentimiz I.A. Karimov o’zining “Tarixiy xotirasiz kelajak 
yo’q” asarida tarixiy xotira madaniy merosining shakllanishi va rivojlanishi uchun asosiy 
manba vazifasini bajaradi, shuning uchun ham hamma zamonlarda xalqning, millatning 
tarixiy xotirasini mustahkamlash, yurtning buyuk allomalari, davlat arboblari diqqat e’tiborida 
bo’lgan. 
Abu Nars Farobiyning tushuntirishicha, tarixiy xotira har bir xalq yaratgan ma’naviy 
boyliklar, umuminsoniy madaniy meros xazinasiga qo’shilgan paytdagina sodir bo’ladi. 
Farobiyning yozishicha, “Odamlarning bir avlodi o’lib ketgach, ularning jismlari yo’q bo’lib 
ketadi-yu, ammo ularning ruhlari vujuddan qutulib, saodatga erishadilar. So’ng boshqalarning 
ularning o’rnini egallab, ular qilgan ishlarni qiladilar”.
Xulosa qilib aytganda insonda tarixiy xotira va ong o’z vatani, o’z xalqi, ajdodlari 
tarixini bilish orqali shakllanadi va mustahkamlanib boradi. Tarixga nazar tashlash orqali 
ta’lim jarayonini zamon talablariga mosravishda isloh qilish imkoniyatiga ega bulamiz. Tarix 
ibrati ilm-ma’rifat bugungi kundagi muammolarni hal qilishning yagona yo’li ekanligini 
ko’rsatadi.