Conference Paper

Литература
: 
1. Мухитдинов М.М., Эргашев С.Ф. Солнечные параболоцилиндрические установки. –
Изд.Фан, Тошкент. 1995г.- Стр 201. 
 
ОИЛАВИЙ АЖРИМЛАРНИНГ СУРХОНДАРЁ МИНТАҚАСИГА ХОС 
ЖИҲАТЛАРИНИ СОЦИОЛОГИК ТАДҚИҚОТЛАР ТАҲЛИЛИ.
Эрйигитова Л.
 ТДТУ Термиз филиали 
Мустақиллик йилларидаги маънавий тарбия соҳасидаги энг муҳим ишлардан 
бири оила соҳасидаги илмий-назарий тадқиқотлар олиб бориш бўлди. Ватанимизнинг 
жануби бўлган Сурхондарё минтақасидаги оилавий муносабатлар, уларнинг 
айримларининг ажрим ёқасига келиб қолиш сабаблари ва бунинг ўзига хос жиҳатлари 
ҳали тадқиқ этилмаган мавзу. Шу давргача олиб борилган тадқиқотлар эса фақат 
фольклoршунослик 
ёки 
этнографик, 
демографик 
жиҳатлар 
билангина 
чекланган.Сурхондарё Ватанимиз ўтмиши ва бугунида ўзига хос ўрин тутиб келган, 
қадим ўтмиш ва бугунги кун бир–бири билан чамбарчас боғланган кўҳна ва ҳамиша 
навқирон юртдир. Илк шаҳар ва қишлоқларнинг шаклланиши, демакки, оилавий 
муносабатларнинг шаклланиши ҳам бу ҳудудда жуда қадим даврларга бориб 
тақалади.Бунга тарихий манбалар гувоҳлик беради. Шу ҳудуддан топилган археологик 
ашёларнинг гувоҳлик беришича, бу макон қадимданоқ юксак тараққий этган маданий 
халқлар истиқомат қилган масканлардан бири сифатида танилган. Илк ўрта асрлар 
даври, кейинроқ эса IX-XII асрлардаги юксалиш давримизда ҳам Сурхон юрти буюк 
мутафаккирлар алломалар юрти сифатида ўша замонларданоқ донг таратган. Албатта 
бундай натижа оилалардаги соғлом маънавий ижтимоий муҳитнинг самараси, оила 
тарбиясининг натижаси дея хулоса беришга асослимиз. Анашундай дунёга доҳилдор 
шахслардан бири, ислом дини назариясида катта ўрин эгаллаган тасаввуф 
тариқатларидан бири бўлган ,,ҳакимия” оқими асосчиси Хаким ат-Термизий ҳам ўз 
илмий меросида инсоний фазилатлар шаклланиши маскани деб оилани билган. Буюк 
алломанинг “Инсон одоби“ асарида инсон ва унинг тарбияси масаласи марказий ўринда 
туради. Ҳаким Термизий ўз антропологик ва гнесологик тадқиқотларида инсон 
фаолиятини бошқарувчи

---

Техник ва технологик фанлар со
ҳ
аларининг инновацион масалалари. ТДТУ ТФ 2020 
328 
уч марказ мавжудлиги тўғрисида сўз юритади: бу бош, қалб ва қорин. 
Унинг фикрича, бош-ақлнинг, қорин-нафснинг ва қалб-маърифатнинг уйи 
бўлиб, инсоннинг риёзати ва ҳаракати ёрдамида нафс илоҳий нурнинг тўсилишини 
тўхтатгандагина инсонларда ирфоний маърифат ҳосил бўлади. Бу жараёнда аввало 
оила, ота ва онанинг ўрни катта бўлишини таъкидлаб ўтади аллома.
1 
Ислом оламидаги 
6 та тан олинган ҳадисшунослардан бири Абу Исо Термизий ва бошқа уламоларнинг 
илмий назарий қарашларида баркамоллик, комиллик даражасига инсон соғлом муҳитли 
оиладагина эришиши мумкинлиги, жамият ҳаётида оила муносабатлари етакчи ва 
белгиловчи омил эканлиги таъкидлаб ўтилган.
2
Бугунги кунда ҳам оила ҳаёт 
бардавомлигини, жамиятнинг барқарорлигини, тинчлик ва осойишталигини 
таъминлайдиган етакчи куч сифатида барқарор бўлиб турибди.Бизнинг даврларда ҳам 
халқимиз оила тушунчаси муқаддас эканлигини эътироф этади. Бироқ, эслатиб 
ўтишимиз керакки, мамлакатимиз турли ҳудудларида илдизи битта, яъни бир хил 
миллий қадриятга асосланган оилавий муносабатлар маълум бир жиҳатлари, яъни 
муайян бир ғояга мойиллиги билан бир–биридан фарқланади. Бу ҳақида муҳтарам 
юртбошимиз Ш.М.Мирзиёев 2019 йилнинг 17-18 октябрь кунлари Сурхондарё вилояти 
“ОИЛА” маркази фаолияти билан танишиш чоғида оила ва оилавий муносабатлар 
ҳақида фикр билдириб, шундай деган эдилар: ”..лекин, аслида, илмий-амалий жиҳатдан 
ёндашиб ўргансак, ҳар бир вилоятнинг оила тенденцияси бор. Масалан Самарқанднинг 
урф - одати, маданияти бошқача, Бухороники бошқача. Улар бир – биридан фарқ 
қилади. Сурхондарёнинг ўзида ҳам, Бойсун тумани оиласи билан Термиз шаҳри бир – 
биридан тубдан фарқ қилади.
3 
Сурхон заминида қадимдан катта ва аъзолари кўп бўлган 
оилалар шаклланганлигини кўрсатади. 
_________________________________________________________ 
1
- Ҳ.Термизий “ Инсон одоби ” Т.; Ношр нашриёти , 2015 йил, 9 – бет
2
– Н.Умарова “ Ўзбек миллатининг руҳиятидаги жамоатчилик анъаналари” Ижтимоий 
фикр журнали,
№ 2 , 38 бет
3 
– Ж.Омонтурдиев “ Маърифатнома “ Т.; Университет нашри, 2000 , 42 – бет. 
Сурхондарё оила қадриятларининг энг муҳим жиҳати бу қадимдан катта 
патриалхал 
оилалар 
оилаларнинг 
энг 
кўп 
тарқалган 
ва 
асосий 
тури 
саналганлигидадир.Бу кўринишдаги оилалар Ўзбекистонда 1994 йилда жами 
оилаларнинг 35% ни ташкил этган Сурхондарёда эса бу бугунги кунда 43% ни ташкил 
этади.
2 
Сурхондарёда 2019 йилдаги маълумотларга кўра 2 млн 601 000 минг киши 
яшамоқда. ( 2020 йил 1 апрель ҳолатига кўра 2 миллион 640 600 нафарга яқин одам 
истиқомат қилмоқда.) Аҳолининг зичлиги бугунги кунда 1 кв.км да 130 тани ташкил 
этмоқда Бу кўрсаткич 2011 йилда аҳоли сони 2 млн 100000 дан ортиқ бўлиб, 1 кв.км да 
ўртача 94 кишини ташкил этганлигини ҳисобга олганимизда бу ҳудудни ҳам 
мамлакатимиздаги аҳолиси тез кўпаяётган ҳудудлардан бири деб ҳисоблашимиз 
мумкин.Сурхондарё Республикамизда майдони жиҳатидан 5 ўринда, аҳоли сони 
жиҳатидан 8 ўринда, аҳоли жойлашуви зичлиги жиҳатидан 9 ўринда туради.
1 
Вилоятда 
аҳоли сони ўртача йилига 42,3 минг кишига кўпайиб бормоқда. Агар Республикамиз 
аҳолиси сонида аёллар 50,3 % ни эркаклар 49,7% ташкил этса, Сурхондарёда эркаклар 
сони аёлларга нисбатан кўпчиликни ташкил этади. Вилоятнинг яна бир ўзига хос 
жиҳатларидан бири 3 та давлат билан чегарадошлигидир. Жанубда 180 км Афғонистон 
билан, жануби ғарбда Туркманистон билан, шимоли шарқда Тожикистон билан 
чегарадош. 120 та қишлоқ ва 1та вилоят бошқарувидаги шаҳар, 719 та маҳалла 
фуқаролар йиғини фаолият юритмоқда. 
Сурхондарё вилоятида ҳам ажрим ёқасига келиб қолган оилалар мавжуд. Вилоят
14 та туманларда ўрганишлар олиб борилди ва изланишлар билан бирга бундай 
тадқиқотлар мақсади оилалар мустаҳкамлиги ва барқарорлигини сақлаб қолишга, оила 

---

Техник ва технологик фанлар со
ҳ
аларининг инновацион масалалари. ТДТУ ТФ 2020 
329 
муаммоларига ечим топишга қаратилгандир. Сурхондарё вилоятида 2018 йилнинг 9 
ойи мабойнида 571 та нотинч оила мавжудлиги аниқланган. Бу маълумотни туманлар 
кесимида қуйидагича кўрсатиш мумкин: 
_________________________________________________________ 
1 
- “ Сурхон тонги “ вилоят ҳокимлиги газетаси , 20 октябрь 2019 , 1- бет.