Conference Paper

Quyosh energetikasi
. Quyosh energetikasi cheksiz, tamom bo’lmaydigan energiyadir. 
Bu energiya, atrof-muhit, biologik hayot, tirik organizmlarga xech qanday zarar qilmaydigan 
energiyadir. Har yili Quyoshdan Yerga kelayotgan energiya, Yer qa’ridagi turli manbalarning 
issiqligidan 10 barobar ko'pdir. O’rta Osiyo cho’l hududlarining 1/10 qismiga tushadigan 
Quyosh energiyasidan foy-dalanish imkoniyati bo'lsa, u hamdo'stlik mamlakatlari 
elektrostansiyalar quv-vatidan 30 barobar ko’p bo’lgan bo’lar edi.Quyosh nuridan foydalanish
yo’llarini 
O’zbekiston 
Fanlar Akademiyasining 
olimlari 
ham 
ishlab 
chiqishgan. 
Ularning 
qurilmalari 
Parkentning 
Kumush-kon 
qishlog’i 
atrofida va boshqa joy-
larda 
qurilgan. 
Ushbu
qurilmalar 
yig'adigan 
Quyosh energiyasi turli 
sohalar (suv isitish,uylar,
issiqxonalarni isitish va 
boshqalar)da foydalanilmoqda.
O’zbekiston Respubkilasi sharoitida quyosh energiyasidan foydalanish-ning katta kelajagi 
bor. Quyosh energiyasi Yerdagi biologik jarayonlarning asosiy manbasi hisoblanadi. Yerga 
Quyosh nuri ta’sirida 1 kvadrillion tonna o’simlik o’sib yetiladi. Quyosh nuri ta’sirida yerda 
uglevodorodlar zaxirasi yig’iladi. Hozirda insoniyat bir yilda 100 mlrd.t shartli yoqilg’i yoqib 
yubor-moqda va ularning zaxirasi tobora kamayib bormoqda. Quyosh nurlari esa har 1m
2
Yer 
yuzasiga 1 kvtdan ortiq energiya berib turadi. Quyosh nurlari yorda-mida energiya olishning 
bir necha usullari mavjud: 
-Fotoelementlar yordamida elektr energiya olish; 
-Issiqlik mashinalari yordamida elektr energiyasini olish ; 
-Quyosh nurlari Yerga tushgan energiyadan issiqlik olish –geotermal energetika;

---

Техник ва технологик фанлар со
ҳ
аларининг инновацион масалалари. ТДТУ ТФ 2020 
237 
-Quyosh aerostat elektrstansiyasida, Quyosh nurlari bilan suvni qizdirib parga aylantirish va 
energiyasidan foydalanish. 
Hozirgi kunda Quyosh nurlari yordamida elektr energiyasi olishning qator kamchiliklari 
mavjud: 
-Katta yer maydonlari kerak bo’ladi; 
-Quyosh elementlari doim toza bo’lishi zarur; 
-Quyosh holatiga qarab Quyosh batareyalarining holati o’zgarib turishi zarur; 
Fotoelementlar doimiy tok bermaydi va uni transformatsiya qilib bo’l-maydi. 
Quyosh elementlari quyoshli paytda maksimum quvvatda ishlab turadi, kechki paytda esa 
uning quvvati past bo’ladi; 
Hozirda fotoelementlarning narxi yuqori bo’lganligidan quyosh elektro-stansiyasiyalaridan 
olingan elektr energiyasi an’anaviy elektr energiyadan bir necha darajaga qimmat.
Fan va texnologiyalar rivoji Quyosh energiyasidan olingan elektr energiysianing narxi 
kamayib borishiga olib keladi. Qazilma boyliklarimizning narxi esa yildan yilga oshib boradi. 
Quyosh energiyasidan elektr energiyasi olishdan tashqari suvni qizdirishda keng 
qo’llanilmoqda va suv qizdirishning eng arzon va sama-rali yo’li bo’lib qolmoqda. 
Respublikamiz sharoitida bioenergiyadan foyda-lanib energiya olishning katta imkoniyatlari 
bor. Sohani rivojlantirish masalalari dav-latimiz rahbarining doimiy e’tiborida. Xususan,
muhtaram Birinchi Prezidenti-mizning 2012-yil 5-sentyabrdagi farmoyishi bilan tuzilgan 
ishchi guruhiga 2013-2017-yillarga mo’ljallangan ,,Qayta tiklanuvchi energiya manbalarini ri-
vojlantirish” dasturini ishlab chiqish hamda sohada faoliyat yurituvchi xo’jalik sub’yektlariga 
ayrim imtiyozlar berish yuzasidan qonun hujjatlariga tegishli o’z-gartirishlar kiritish uchun 
takliflar tayyorlash topshirildi. Mazkur farmoyishning mantiqiy davomi sifatida O’zbekiston 
Respublikasi Birinchi Prezidentining shu yil 1-mart kuni imzolagan “Muqobil energiya 
manbalarini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi farmoni, shubhasiz, bu 
yo’nalishdagi keng qam-rovli tadqiqot ishlari samaradorligini yanada oshiradi hamda Quyosh 
energi-yasidan foydalanishda yangi ufqlar ochadi. 
O’zbekiston o’zining mustahkam va ishonchli elektr energiya tizimiga ega bo’lishi 
iqtisodiyotning o’sishiga va barcha soha va tarmoqlarning kompleks ri-vojlanishiga xizmat 
qiladi. Dunyodagi eng rivojlangan davlatlar iqtisodiy o’sishi zamirida elektr energiyasini 
ishlab chiqarish va uni taqsimlashning yaxshi yo’l-ga qo’yilganligi yotadi. ,,2020-yil Ilm-
ma’rifat va raqamli iqtisodiyotni rivoj-lantirish” yilida ilm va maorif, iqtisodiyotning faol 
tarmoqlarini yanada rivoj-lantirishda davlat o’zining energiya ta’minotiga doir qator 
dasturlarini belgilab oldi va kelgusida bu kabi islohotlar keng ko’lamda olib boriladi. Bu 
jabhada yuqori saviyali kadrlar va imtiyozli chet el kapitallarini jalb qilish eng asosiy 
ko’zlangan maqsadlardan biridir.
Respublika doirasida energiya uzatish va taqsimlash, uni sotish kabi dol-zarb masalalarda 
faol ishlar olib borilsa, iste’molchilarning haq-huquqlari to’la amalga oshirilgan bo’ladi. 
O‘zbekiston energetikasida bugungi kundagi vaziyat bir muncha og‘ir holatda. O‘rnatilgan 
quvvat qog‘ozda 12 GVtni tashkil etsa-da, amalda 10 GVt mavjud, bizga esa taxminan 15−20 
GVt quvvat kerak. Avvalambor, ishlab chiqaruvchidan iste’molchiga yetib boradigan elektr 
ener-giya yo’qotishlarining oldini olish zarur. Misol uchun, AQSH va G‘arbiy Yev-ropada 
bu yo‘qotishlar 5% ni tashkil etadi, bizda esa 20%. Bunga sabab ba’zi bir texnologiyalar 
ma’nan eskirgan. Ularni zamonaviy tejamkor va samarador tex-nologiyalarga almashtirish va 
energiya tejamkorligini oshirish va iqtisodiyotning energiyaga «bo‘kkanlik» (energy 
intensity) darajasini kamaytirish lozim. O’zbekiston jahonda iqtisodiyoti eng energiyaga 
«bo’kkan» mamlakatlar qa-toriga kiradi. Jahon bankining 2015-yilga oid ma’lumotlariga 
ko’ra, mamla-katimizda 1 AQSh dollarilik mahsulot ishlab chiqarish yoki shu qiymatga ba-
holanadigan xizmat ko‘rsatish uchun 9,99 MJ (megajoul) energiya sarf etiladi. Bu ko‘rsatkich 
qo‘shni Qozog‘istonda 7,9 MJ, Xitoyda 6,69 MJ, Yaponiyada 3,74 MJ, Ozarbayjonda 3,73 
MJ, Germaniyada 3,60 MJ, Gongkongda 1,4 MJni tashkil qiladi. Kamroq energiya sarfi 
evaziga ko’proq qiymat yaratish uchun ishlab chiqarish quvvatlari tejamkor texnologiyalarga 

---

Техник ва технологик фанлар со
ҳ
аларининг инновацион масалалари. ТДТУ ТФ 2020 
238 
o‘tkazilishi zarur. Buning uchun ham tarmoqda to‘laqonli raqobat muhitini shakllantirish 
lozim.Undan tashqari, aholining elektr energiyasidan noqonuniy foydalanishini bartaraf etish, 
aholiga esa, o‘z navbatida, shirkatlar ta-rafidan sifatli va o’z vaqtida xizmat ko‘rsatishni 
yo’lga qo’yish va ijtimoiy omil-larni hisobga olgan holatda imti-yozlar joriy qilishni yo’lga 
qo’yish kerak. Aniq manzilli subsidiyalar joriy qili-nishi Vazirlar Mahkamasi qarorida ham 
ta’kid-langan. Ammo ushbu moliyaviy qo‘llab-quvvatlash mexanizmini joriy etishda ayrim 
e’tiborga molik jihatlar mavjud. Xususan, subsidiyalarni suiiste'mol qilish va ulardan 
foydalanishda eh-timoliy korrupsiyaning oldini oladigan, iste’mol-chining to‘lov qobiliyatini 
ob’ektiv baholaydigan shaffof tizim ishlab chiqish lozim.