Цитология эмбриология проф. Қ. Р. Тўхтаев таҳрири остида

Сезувчи нерв охирлари 
 
Сезувчи нерв охирлари ѐки рецепторлар бутун организм бўйлаб 
тарқалган бўлиб, турли ташқи ва ички таъсирларни қабул қилади, уларни 
нерв импульсига айлантиради, импульсларни кучайтиради ва марказга ѐки 
ҳаракатлантирувчи нейронга узатади. Рецепторлар ѐрдамида инсон бирор 
нарсани танага тегишини, босимни ўзгаришини, иссиқ-совуқни, оғриқни 
сезади, ҳид, товуш ва турли тасвирларни ҳамда ўз танасини турли 
қисмларининг фазодаги ҳолати ва ҳаракатини қабул қилади
. 
Қайси 
таъсиротларни қабул қилишига кўрасезувчи нерв охирларининг иккита 
катта гуруҳи: экстрарецепторлар ва интрарецепторларга тафовут қилинади. 
Экстрарецепторлар ташқи муҳит таъсирларини қабул қилади ва уларга 
эшитув, кўрув, ҳидлов, там билиш ҳамда тана сезгиси (тактил) рецепторлар 
киради. Интрарецепторлар ички аъзолар ва тўқималар ҳолати тўғрисидаги 
сигналларни қабул қилади, уларга висцерорецепторлар (ички аъзолар 
ҳолати 
тўғрисидаги 
сигналларни 
қабул 
қилади) 
ва 
вестибулопроприорецепторлар (таянч-ҳаракат аппарати рецепторлари) 
киради. Рецепторлар ўзига хос тузилишга эга бўлиб, уларнинг бирон 
таъсирга нисбатан сезиш бўсағаси жуда паст бўлади. Шу сабабли тегишли 
жуда кучсиз таъсир натижасида ҳам уларда нерв импульси вужудга келади. 
Қандай таъсиротга нисбатан сезиш бўсағасининг паст бўлишига (қайси 
таъсиротга ихтисослашганлигига) қараб, рецепторларнинг бир неча тури 
фарқланади: 1. Терморецепторлар – ҳароратни ўзгаришини сезади; 2. 
Механорецепторлар – механик таъсирларни – терига тегиш, эзиш (тактил 
сезги) ни сезади; 3. Барорецепторлар – босимни ўзгаришини сезади; 4. 

---

316 
Хеморецепторлар – кимѐвий таркибни ўзгаришини сезади.
Гистологик тузилишига кўра сезувчи нерв охирларининг икки тури: 
эркин ва эркин бўлмаган сезувчи нерв охирлари тафовут қилинади. Эркин 
бўлмаган сезувчи нерв охирлари эса, ўз навбатида, капсуласиз ва капсулали 
нерв охирларига ажратилади(расм 8.13).
Эркин нерв охирлари (termination nervi libera) сезувчи нейрон 
дендритларининг фақатгина ўқ цилиндридан иборат. Эркин бўлмаган 
капсуласиз нерв охирлари (corpusculum nervi noncapsulatum) эса ўқ цилиндр 
ва уни ўраб жойлашган Шванн ҳужайраларидан ташкил топган глиал 
пардадан иборат. Капсулали нерв охирлари (corpusculum nervi capsulatum) 
да ўқ цилиндр ва глиал пардани ташқаридан пластинкасимон бириктирувчи 
тўқимадан ташкил топган капсула ўраб туради.