|
Me‘MORCHILIK VA MUSIQA MADANIYaTI
Shayboniylar va Ashtarxoniylar davrida me‘morchilik san‘ati ancha yuksaldi. Bu yuksalish ming boisi, birinchidan, hukmdorlarning Temur va temuriylar an‘analarini davom ettirib, ya‘ni hashamatli va yuksak binolar qurish orqali o`zlarining kuch-qudratlarini namoyish qilish natijasi bo`lsa, ikkinchidan, o`zlari va pir tutgan ma‘naviy rahnomalarining nomlarini abadiylashtirishga bo`lgan intilishlari natijasidir.
Shayboniylar davrida nafaqat hukmdorlar, balki o`z davrining ko`zga ko`ringan va katta moddiy imkoniyatga ega bo`lgan shaxslari ham ko’plab me‘moriy yodgorliklar qurganlar.
Bu davrda Samarqandda Muhammad Shayboniyxon qurdirgan Xoniya, Abu Sayd nomli madrasalar, Buxoro devorining ta‘mirlanishi, Mir Arab, Abdullaxon, Modarixon /Abdullaxon o`z onasiga atab qurdirgan /, Muhammad Hoja Porso, Jo`ybor, Ko`kaldosh Qulbobo madrasalari, Kalon, Hoja Zayniddin, Baland, Chor Bakr, Abdullaxon masjidlari, toqi Sarrafon, toqi Zargaron, toqi Urdfurushon, toqi Tirgaron, toqi Telpakfurushon kabi beshta toqilar, Abdullaxon timi, Toshkentda Ko`kaldosh va Baroqxon madrasalari, Kaffoli Shoshiy maqbarasi, Turkistonda Muhammad Shayboniyxon masjidi, Balxda Abdullaxon va Qulbobo Ko`kaldosh madrasalari va boshqa me‘moriy yodgorliklar qurilgan.
Ashtarxoniylar davri ham ko`plab me‘moriy yodgorliklarning bunyod etilganligi bilan ajralib turadi. Bu davrda Buxoroda Abdulazizxon, Ubaydullaxon madrasalari, Boqi Muhammad va Ubaydulla xon masjidlari, Subhonqulixon qurdirgan kasalxona-madrasa, Balx shahrida Nazar Muhammad va Subhonqulixon madrasalari, qator chorbog`lar, Mozori Sharifda Hazrat Ali qabridagi gumbaz va boshqa binolar barpo etiladi. Albatta Ashtarxoniylar davrida ham o`ziga to`q kishilar, amirlar, amaldorlar ham o`zlarining mablag`lariga ko`plab me‘moriy yodgorliklar qurdirganlar. Masalan, XVII asrda Xivada Arab Muhammadxon, Hojamberdi, Sherg`ozixon madrasalari qurilgan bo`lsa, Buxoroda Poyandibiy otaliq masjidi, Shodimbek, Nazrdevonbegi madrasalari, Bozori Gusfand madrasasi, Samarqandda Amir Yalangtushbiy tomonidan Registon maydonida Shordor va Tillakori madrasalari bunyod etiladi.
Ham Shayboniylar, ham Ashtarxoniylar o`z saroylari qoshida ko`plab san‘atkorlarni to`plab, ularga homiylik qilganlar. Natijada nafaqat she‘riyat va me‘morchilik san‘atlari, balki musiqa san‘ati ham taraqqiy etadi. Ikkala sulolalar hukmronlikpari davrida mohir sozanda va xonandalar, shoir-bastakorlardan Mavlono Kavkabiy, Mavlono Rizo, Mavlono Pirmuhammad Kulol. Ali Do`st Noiy, Amir Ali Akbar Samarqandiy, Amir Masti Qobuziy va boshqalar xalq orasida mashhur bo`ladilar.
Xulosa qilib aytganda, temuriylar davridan keyingi madaniy hayotda adabiy-badiiy jarayon sezilarli darajada rivojlanishda davom etadi. Lekin hayotning barcha sohalarini qamrab olgan mutaassiblikning kuchayishi fan taraqqiyotiga, ayniqsa, aniq fanlar taraqqiyotiga salbiy ta‘sir ko`rsatgan. Shuningdek diniy mutaassiblik ishlab chiqarish kuchlari taraqqiyotiga ham salbiy ta‘sir ko`rsatgan. Natijada moddiy va ma‘naviy boyliklar ishlab chiqarish oldingi davrlar - ilk Uyg`onish va temuriylar davriga nisbatan bir muncha sust rivojlangan. Aholining ilm fanga bo`lgan qiziqishlari ham, ilmiy tafakkur taraqqiyoti ham bir qadar susaya borgan.
XVIII asrning birinchi yarmiga kelib Markaziy Osiyo hududida uchta yangi davlat - Buxoro amirligi, Qo`qon va Xiva xonliklari vujudga keladi. O`rta asrlarda butun dunyo madaniyati va ma‘naviy hayotiga o`zining muhrini bosa olgan hududlarda iqtisodiy, siyosiy va madaniy hayot butunlay izdan chiqa boshlaydi. Uchala xonlikda ham beqarorlik, o`zaro va ichki nizolar kuchayadi. Bu esa xalqlarning o`zaro yakdilligiga rahna soladi. Jaholatparastlik kuchayadi. Fan va madaniyatga bo`lgan e‘tibor susayib, o`zaro iqtisodiy, madaniy va savdo-sotiq aloqalari izdan chiqa boshlaydi.
XVIII asr madaniyatining asosiy hususiyati - ma‘naviy hayotda o`ta tushkun kayfiyatning hukmronlik qilishidir. Bu davrda tabiiy fanlar rivoji uchun barcha yo`llar berkitib qo`yilgan, hukmdorlar ruhiyatiga zid keladigan barcha g`oyalar va qarashlarga keskin zarba berilgan. Mintaqa madaniy hayotida muhim rol o`ynagan buyuk karvon yo`llarining ahamiyati ham ancha susaygan edi. Din va davlatning kuchi bir joyga birlashtiriladi. Shu boisdan endigina shakllanayotgan demokratik fikrlar ana shu qudratli kuch oldida ojizlik qilib qoladi. Jamiyatning yakka ma‘naviy hukmroni hisoblangan din jamiyatning moddiy va ma‘naviy taraqqiyotiga uchchala xonlikda istiqomat qiluvchi xalqning yakdilligiga to`sqinlik qiladi.
Bu davr madaniyatining asosiy hususiyatlaridan yana biri - xalq og`zaki ijodi va xalq tomosha san‘atining rivojlanganligidir. Bu davrda xalq baxshilari, sozanda va xonandalari, qiziqchilari va masxarabozlari xalq tomonidan yaratilgan ko`plab hikoyalar, rivoyatlar, dostonlar, masallar va matallarning haqiqiy targ`ibotchilariga aylanadilar.
Bu davrda "Yusuf va Zulayho", "Tohir va Zuhra", "Bo`z o`g`lon", "Yusuf va Ahmad" kabi dostonlar vujudga kelsa, "Alpomish" va „Go`ro`g`li" dostonlarining ko`plab variantlari yaratila boshlanadi. Qiziqchi va masxarabozlar hamda qo`g`irchoqbozlar esa xalqning nochor ahvolini tasvirlovchi sahna ko`rinishlarini, hukmdorlar, boylar va ularning gumashtalarining munofiqliklarini fosh etuvchi kichik-kichik asarlarni namoyish qiladilar.
Umuman olganda xalq og`zaki ijodi va tomosha san‘ati targ`ibotchilari hisoblangan baxshilar va san‘atkorlar o`zlarining ijodlari hamda tomoshalari bilan uchchala xonlikda istiqomat qiluvchi yagona diniy e‘tiqodga, turmush tarzi va manaviy qadriyatlariga ega bo`lgan elatlarning boshini bir joyga qovushtirishga va milliy o`zliklarini anglashlariga xizmat qiladilar.
Do'stlaringiz bilan baham: |
