|
2.2. Cho‘l faunasining ekologik xususiyatlari
Cho‘l sharoitida tirik organizmlaming, jumladan, hayvonot dun
yosining hayoti nisbatan noqulay abiotik omillar ta’siri ostida kechadi.
Bunday sharoitda hayvonlaming hayoti uchun zarur bo‘lgan omillar-
ning ko‘pchiligi pessimal va hatto cheklovchi ko‘rsatkichda namoyon
bo‘ladi. Natijada hayvon va o‘simlik turlarida yaqqol ajralib turadi-
gan morfo-fiziologik moslanishlar shakllanadi. Cho‘l hayvonlarining
34
ko‘pchiligi ekologik sharoitlarga mos ravishda kserofil va evriterm
turlardan tashkil topadi.
Cho‘llar turli yo‘nalishdagi ilmiy tadqiqotlar, jumladan, organizm
laming noqulay iqlim sharoitlariga nisbatan moslanishini, morfo-
fiziologik o‘zgarishlami, faunaning shakllanish jarayonlarini, turlar
ekologiyasini, ulami muhofaza qilish va oqilona foydalanish masa
lalarini o‘rganish uchun tajriba maydoni boiib xizmat qiladi.
Choida yashovchi turli sistematik guruhlarga mansub hayvonlar
o‘zlarining tashqi tuzilishi, xatti-harakati va boshqa ekologik belgilari
bilan bir-biriga juda o‘xshash boiadi. Kemimvchilar turli avlod va
oilalarga tegishli bo‘lishlaridan qat’i nazar, deyarli bir xil ko‘rinishga
va o‘xshash hayot kechirish tarziga ega. Masalan, sutemizuvchilarga
mansub qo‘shoyoqlar, tovushqonlar, kengumsimon sichqon, xaltali
qo‘shoyoq kabi turlaming orqa oyoqlari uzunligi, quloqlari va ko‘zlari
kattaligi, dumi uzunligi va u tayanch vazifasini bajarishi hamda du
mining uchi mo‘yqalam uchiga o‘xshashligi kabi morfologik belgilari
bilan qo‘shoyoqlarga o‘xshab ketadi. Bunday o‘xshashliklar konver-
gensiyaga yaqqol misol bo‘la oladi va hayvonlaming cho‘1 sharoitiga
moslashuvini ta’minlashga xizmat qiladi. Hayvonlaming cho‘1 sha
roitida yashashga nisbatan moslanishlari ichida ulaming suvni qidirib
topishi, uni sarflashi va tanada saqlashi bilan bog‘liq fiziologik va
etologik xususiyatlari asosiy o‘rinni egallaydi. Suv va oziqaning tan
qisligi hatto issiqqonli hayvonlaming nafaqat qishda, balki yozning
issiq oylarida ham uyquga ketishiga sabab boiadi. Hayvonlar orga
nizmidagi bu kabi moslanishlar ulaming tashqi morfologik belgilarida
(jun, pat va par qoplami), fiziologiyasida (yog‘ qatlami, metabolitik
suv hosil qilish) va xatti-harakatida (qishki va yozgi uyquga kirish, is
siq va sovuqdan himoyalanishda boshpana tanlash va hokazo) yaqqol
namoyon boiadi.
C hoi hayvonlari suvga boigan talabini qondirish maqsadida uzoq
masofalarga doimiy migratsiya qilishadi. Bunday sharoitda ulaming
bir qismi yirtqichlarga o‘lja ham boiadi. Ayrim turlar suvni iste’mol
qilgan oziqasi tarkibidan olishadi yoki metabolitik suv hosil qilish xu
35
susiyatiga ega. Cho‘l qushlarining ayrim turlari suv ichish maqsadida
uzoq masofalarga uchib boradi. Jumladan, Saxar cho‘lida yashovchi
cho‘l to‘rg‘aylari nomuntazam ravishda suv ichishga borishadi va
ba’zan hafta davomida suvsiz yashay oladi. Bulduruqlar haqiqiy
cho‘l qushlari bo‘lib, suvsizlikka chidamliligi tufayli, cho‘lning ancha
ichkarisida, suvdan uzoqda joylashgan qismlariga uya quradi.
Damanlar bir necha oylab, bir o‘rkachli tuyalar esa haftalab suvsiz
yashay olishi mumkin. Bu muddatda ular tana to‘qimalaridagi zaxira
suvdan foydalanadi va juda oriqlab ketadi, ammo bir marta to‘yib suv
ichishi, ulaming yo‘qotgan vaznini qayta tiklab olishi uchun yetarlidir.
Xuddi shunday qobiliyat tuyoqlilardan qilich shoxli antilopalar vakili
addaks (Addax nagomaculatus) da va Afrika yovvoyi eshagi (Equus
asimus) da ham kuzatiladi. Ko‘pchilik bo‘g‘imoyoqlilar ham kam-
dan-kam holda suv ichadi. Cho‘l hayvonlari orasida umuman suv ich
maydigan vakillarga o‘simlikxo‘r kemiruvchilami, ko‘pchilik hasha
rotlar va qator sudralib yumvchilami misol qilish mumkin. Ulaming
suvga bo‘lgan talabi iste’mol qiladigan oziqasi hisobiga qondiriladi.
Kunduzgi qumsichqon (Psammomys obesus) o‘simliklaming sersuv
qismlari bilan oziqlanadi va hatto sho‘rxok tuproqda o‘suvchi suk
kulentlaming tarkibidagi suvdan foydalanadi. Bu kabi hayvonlar siy-
digining konsentratsiyasi juda yuqori bo‘lib, o‘zida dengiz suvining
tarkibiga qaraganda to‘rt barobar ko‘p tuz saqlaydi. Sudralib yuruv
chilar esa cho‘l sharoitida yashash uchun nisbatan ajoyib moslashish
hosil qilishgan. Ulaming muguz tangachalar bilan qoplangan terisi
suv o‘tkazmaydi va shu bilan birga, oziqasi tarkibidan yetarli miq
dordagi suvni o‘zlashtira oladi hamda bu kabi turlaming ekskrimenti
tarkibida suv deyarli bo‘lmaydi.
Qushlar va sudralib yuruvchilar moddalar almashinuvida hosil
bo‘lgan azot saqlovchi hosilalami siydik kislotasi ko‘rinishida ajrati-
shadi. Chunki siydik kislotasi yengil zich massa holidagi cho‘kmaga
o‘tadi va deyarli tarkibida suvni saqlamaydi. Sutemizuvchilar mo
chevina ajratishadi, ammo uning tarkibidagi suv minimum darajada
kamaygan holda bo‘ladi. Jumladan, odam siydigi tarkibida suv 92%
36
bo‘lsa, kengurusimon kalamush siydigi tarkibida u 70% ni tashkil
qiladi. Bo‘g‘imoyoqlilaming tashqi xitin qoplag‘ichi ham tanani suv
sizlanishdan saqlaydi.
Cho‘1 hayvonlarida, suv tanqisligiga moslashish bilan birga, issiq
sharoitda yashashga nisbatan ham turli moslanishlar shakllangan. Or-
ganizmni sovitishga qaratilgan ayrim xatti-harakatlar cho‘1 hayvon
larida yaqqol namoyon bo‘ladi (1-rasm).
Do'stlaringiz bilan baham: |
