Cho'kindi tog' jinslari va ularning tasnifi. Choʻkindi togʻ jinslari

jinslari o‘simlik va organizm qoldiqlaridan shuningdek o’zidan oldin paydo

bo’lgan magmati va metamorfik jinslarning yemirilishidan hosil bo’ladi. Hosil

bo’lish sharoitiga qarab cho’kindi jinslar dengiz, ko’l, daryo, shamol, muz va

morena yotqiziqlariga bo’linadi.

Qurik iqlimli sharoitda hosil bo’lgan jinslar kontinental yotkiziklar deb ataladi.

Ularning hosil bo’lishida shamol, oqar suvlar va muz suvlarining roli juda

kattadir. Atmosfera yog’inlari ta'sirida nuragan jinslar shamol va oqar suvlar

bilan birga oqib borib, relyefning pastkam joylarida to’planadi va cho’kindilar

hosil qiladi. Kontinental cho’kindi jinslar hosil bo’lishi sharoitiga qarab elyuvial,

delyuvial, prolyuvial, alyuvial va eol yotqiziqlariga bo’linadi. Suv xavzalarida

suvda erigan mineral moddalarning cho’kishidan kimyoviy, xayvonot va o’simlik

qoldiqlarining to’planishidan esa organogen cho’kindi jinslar hosil bo’ladi.

Cho’kindi tog’ jinslar yer po’stining eng ustki qatlamlarini tashkil qilib, butun

yerdagi tog’ jinslarning atiga 5% ni tashkil etadi. Shunga qaramay bu jinslar yer 

yuzasining 75% maydonini ishg’ol qilib yotadi.

Cho’kindi tog’ jinslarining asosiy belgilaridan biri ularning qatlam-qatlam

bo’lib asosan, gorizontal xolatda yotishidir. Ayrim qatlamlar bir-biridan rangi,

tarkibi va xossalari bilan farq qiladi. Cho’kindi jinslar segovak bo’ladi va

ularning tarkibida toshqotgan organik qoldiqlarni uchratish mumkin.

Cho’kindi tog’ jinslari paydo bo’lish sharoitlariga qarab bir-biridan tubdan farq

qilib, uchta asosiy guruxga bo’linadi:

1.Mexanik

2.Kimyoviy.

3.Organik
        Mexanik cho’kindi tog’ jinslari. Mexanik cho’kindi tog’ jinslari magmatik

va metamorfik jinslarning nurashi natijasida o’z joyida to’planishi yoki suv,

muzlik, shamol ta'sirida boshqa joylarga ko’chirilib yotqizilishidan hosil bo’ladi.

Mexanik cho’kindilar tarkibidagi qattiq zarachalarning katta-kichikligi xamda

shakliga ko’ra yirik (dag’al), qum, chang va gil zarralarga bo’linadi. Ular oxak,

kremniy oksidi (SiO2 ), gil singari moddalar bilan birikkan (tsementlangan)

xolatda xam uchraydi. Dag’al bo’laklar esa qirrali va yassi shakllarga ega.

Qumli jinslar yirik-maydaligi 2mm dan 0,05mm gacha bo’gan zarrachalardan

tashkil topgan. Tarkibiga ko’ra qum asosan kvarts, slyuda, dala shpsti, xlorit,

magnetit, pirit, kaltsit va boshqa minerallarning aralashmasidan iborat.


Zarrachalarining yirik-maydaligiga ko’ra qum, yirik (2-0,5mm); urta (0,5-

0,25mm); mayda (0,25-0,1mm) va changsimon (0,1-0,05mm) xillarga bo’linadi.

Changsimon va gilli jinslar. Changsimon va gilli zarralar qumloq tuproq,

kumloq tuproq va gil tuproq jinslarining asosiy tarkibiy qismini tashkil etadi.

Gilli jinslar tabiatda keng tarqalgan bo’lib, cho’kindi jinslarning 50% dan

ortig’ini tashkil etadi.

Lyoss va lyossimon jinslar tuzilishi jixatidan o’ziga xos fizik va mexanik,

kimyoviy mineral tarkibli xamda yer yuzasining ma'lum sharoitdagi ulkalarida

hosil bo’lgan cho’kindi tog’ jinsidir. “Lyoss” so’zi nemischa yumshoq 

uvalanadigan ma'noni bildiradi.

Lyoss sergovak, sariq yoki bo’z-sariq rangda, qatlamlanmagan, qulda siqilganda

tez uvalanadigan jins bo’lib, uning 70% 0,05 - 0,001mm li zarralardan tashkil