Chokan valixonov

Sirimbetdagi Ayganim mulki. Guruch. Ch.Ch.Valixonov. 1853 yil.



ikkinchisining avlodlari ¹⁴ va Sirimbet kenja ­xotini Oyganimdan farzandlariga bordilar.
Cho‘qonning otasi, Xon Ablayning nabirasi Chingiz Valiev 1811-yilda Qizil-Agashda (Sirimbetdagi boshqa ma’lumotlarga ko‘ra) tug‘ilgan . Vali vafot etganida Chingiz o‘n yoshda edi. Chingiz yoshligidan ruslar bilan yaqin aloqada bo‘lgan, Omsk harbiy bilim yurtini tamomlagan, chor ma’muriyati bilan yaqinlashishga borgan qozoq feodallaridan biri edi. Otalik merosi Valining to‘ng‘ich o‘g‘li Gubaydullaga o‘tishi kerak edi. Biroq ­siyosiy sabablarga ko‘ra Gubaydulla bu imtiyozdan foydalana olmadi. Oila boshligʻi Xon Valining bevasi — Oygʻanim (1783-1853), Choʻqon Valixonovning buvisi edi.

O‘sha davr uchun u aqlli, uzoqni ko‘ra oladigan, bilimdon ­ayol edi. U bir qancha sharq tillarini bilgan, rus madaniyatiga ­qiziqqan, ­Tashqi ishlar vazirligining Osiyo boʻlimi va Sankt-Peterburgdagi Sibir qoʻmitasi bilan yozishmalar olib borgan. Ayganim mahalliy aholi orasida katta obro'ga ega edi . ­Arxiv manbalariga qaraganda, ­Ayganimning ijtimoiy va siyosiy manfaatlari doirasi ancha keng edi. "Sibir qirg'izlari to'g'risida nizom" qabul qilingandan so'ng Markaziy ­va Shimoliy Qozog'istonda biron bir muhim voqea uning ishtirokisiz o'tmadi.
Ayganim qozoqlar va ruslar o'rtasidagi do'stona munosabatlarni mustahkamlashga intildi. U qozoq cho'lida geodezik tadqiqotlar bilan shug'ullanadigan rus olimlari va muhandislariga yordam berdi. "Ayganim, uning buvisi, - deb yozgan edi P. P. Semenov-Tyan-Shanskiy, - Xon Valiyning bevasi o'z farzandlari bilan Rossiyaga sodiq qolgan, bir vaqtning o'zida uning qolgan qarindoshlari, Xon Valiyning birinchi turmushidan bolalari va uning akalari Xon Valiy Rossiya fuqaroligini qabul qilganini tan olishni istamadi. Aleksandr I Xon Valiyning beva xotiniga katta e’tibor bilan munosabatda bo‘lib, unga Cho‘qon Valixonov tug‘ilgan qirg‘iz dashtida uy qurishni buyuradi. ¹⁵
Ayganim rus ta'limining muhimligini yaxshi tushundi. 1827-yilda u Cho‘qonning otasi bo‘lgan o‘g‘li Chingizni Sibir chizig‘idagi kazak qo‘shinlari maktabiga beradi. Maktabda umumiy ­ta'lim tarafdori bo'lib, o'rta ta'lim berilgan; malakali tarjimonlar va topograflar tayyorlash uchun sharq tillaridan maxsus sinfga ega edi . ­Yetti yillik o‘qishdan ­so‘ng Chingiz maktabni yetarli darajada bilimli ­, ilm-fan, adabiyot va san’at, shuningdek, o‘z mamlakati tarixi, geografiyasi va statistikasidan xabardor shaxs sifatida tark etdi. Chingiz birinchilardan bo‘lib rus tilini yaxshi bilgan qozoqlardan bo‘lib, shu tufayli rus madaniyati boyliklari unga yetib bordi.
Chingiz harbiy maktabni tugatgach, 23 yoshida yangi tashkil etilgan Amanqorag‘ay tumaniga mayor, so‘ngra ­polkovnik unvoni bilan katta sulton etib tayinlanadi. Harbiy maktabni tugatgan yili (1834), Omon-Qorag'ayga ko'chib o'tgach, Chingiz odat bo'yicha bolaligida unga unashtirilgan Zeynep Cho'rmanovaga turmushga chiqdi.
Katta sulton Ubagan, Qunduzdi, Tersboʻtak va Boʻgʻoz boʻylarida yashovchi otigʻay, qorovul, kerey, qipchoq va uak (oʻngʻit) qabilalarining koʻplab qozoq qishloqlarini boshqargan.
ko'l Qushmurun. Bu qabilalar egallagan yerlar, ularning qishki va yozgi qarorgohlari keyinchalik yosh Cho‘qonning yozgi ta’til paytida (1850-1852) chizgan eskizlari va chizmalarida qo‘lga kiritilgan.
1835-yilda Omonqoragʻay tumani markazi Qoʻshmurunga oʻtkazildi va shu munosabat bilan tuman Qushmurun deb atala boshlandi. Bu vaqtga kelib Qushmurun qalʼasining barcha turar-joy va xoʻjalik binolari hamda garnizon uchun kazarma bilan qurilishi tugallangan edi. Unga Valixonovlar oilasi joylashdi. Yaqin atrofda, shimoli-g'arbiy eman o'rmonida, Qushmurun ko'li yaqinida,