|
3. Sirtlarning son bilan belgilangan proyeksiyalari
Sirtlarning proyeksiyalari bir qancha gorizontal kesimlari orqali ifodalanadi.
Masalan, aylanish konusi olinsa (3.1-rasm), uning asosidan uchigacha bir xil
masofaga ega bo‘lgan bir nechta daraja tekisliklari bilan kesilganda katta-kichik
sirt gorizontallari hosil bo‘ladi. Sirtlardagi eng katta qiya chiziq sirt gorizontallarini
birlashtiruvchi chiziq bo‘lib, sirtning pasayish chizig‘i deyiladi va u sirt
gorizontallariga perpendikulyar bo‘lib o‘tadi.
3.1-rasm
3.2-rasm
Yer relefi yer sirtining barcha fazoviy, hajmiy shakllarining yig‘indisi deb
tushuniladi. Yer relefi topografik chizmalarda gorizontallar balandlik belgisi va har
xil shartli belgilar yordamida tasvirlanadi hamda yer relefining bunday
tasvirlanishi topografik sirt tasviri deyiladi.
Daraja tekisliklari bilan topografik sirt kesilganda gorizontal chiziqlar hosil
bo‘ladi (3.2-rasm). Gorizontal chiziqlarning bir joyiga qo‘yilgan belgi butun chiziq
uchun taaluqli hisoblanadi. Daraja tekisliklar oralig‘i bir xil masofada tanlab
olinadi va oralig‘i balandlik birligiga teng bo‘lib, 5 yoki 10 metrga to‘g‘ri keladi.
315
Karta va topografik planlarda balandlik va chuqurliklar yopiq va ochiq
kontsentrik gorizontallar ko‘rinishida tasvirlanadi. Ba’zida, chizmalarda balandlik
yuqoridan pastga, chuqurlik pastdan yuqoriga qarab ingichka shtrix chiziqlarda
tasvirlanishi mumkin (3.3-rasm, a,b). Asosan gorizontallarni uzib, oraliqqa o‘sha
gorizontal qiymati raqamda ko‘rsatiladi (3.3-rasm, c).
3.3-rasm
1-misol. P
i
tekislik bilan topografik sirtning kesishish chizig‘i yasalsin (3.4-
rasm).
Topografik sirt o‘zining 2, 3, 4, 5, belgili gorizontallari bilan, tekislik
masshtabi P
i
bilan berilgan. Tekislik gorizontallari topografik sirt gorizontallari
bilan mos holda kesishtiriladi va hosil bo‘lgan nuqtalar ketma-ket tutashtiriladi.
Natijada topografik sirt va tekislikning o‘zaro kesishish chizig‘i hosil bo‘ladi.
2-misol. A
3
B
9
belgili to‘g‘ri chiziq kesmasining va 2, 3, 4, 5 belgili
gorizontallari orqali berilgan topografik sirt bilan kesishgan nuqtalari aniqlansin
(3.5-rasm).
A
3
B
9
kesma orqali yordamchi kesuvchi tekislik o‘tkaziladi. Buning uchun A
3
B
9
nuqtalar oralig‘ida to‘g‘ri chiziq intervallari aniqlanadi va ular orqali tekislik
gorizontallari o‘tkaziladi. Tekislik va sirt gorizontallari mos holda o‘zaro kesishib,
kesishish nuqtalarini hosil qiladi. Bu nuqtalar ketma-ket tutashtirilgandan keyin
A
3
B
9
kesmani C va E nuqtalarda kesib o‘tadigan egri chiziq hosil bo‘ladi.
316
3.4-rasm
3.5-rasm
3-misol. A
1
B
4
kesmaning topografik sirt bilan kesishgan nuqtasi aniqlansin
(3.6-rasm).
To‘gri chiziq kesmasi orqali frontal Q
H
tekislik o‘tkaziladi va topografik sirt
parallellari bilan kesishgan nuqtalar orqali proyektsiyalarni bog‘lovchi chiziqlar
o‘tkaziladi. Bu chiziqlar daraja tekisliklari bilan mos holda kesishib, sirt profilini
hosil qiladigan nuqtalar aniqlanadi. Shunda A
1
B
4
ning topografik sirt bilan
kesishayotgan EF nuqtalari topiladi.
Topografik sirt yonbag‘irlari turli qiyalikka ega bo‘ladi. Ularni chizmada
tasvirlash uchun qiyalik masshtabini tuzib olish ancha engillik keltiradi. Buning
uchun chiziqli masshtabning bitta bo‘lagiga teng to‘r yasab olinadi (3.7-rasm).
Yonbag‘irning qiyaligi i=1:2, ko‘tarilish balandligi 3 berilgan bo‘lsa, 0
nuqtadan yuqoriga 3 bo‘lak, yoniga 6 bo‘lak olinadi va ularning kesishayotgan E
nuqtasi 0 bilan tutashtiriladi. Natijada 1:2 qiyalik hosil bo‘ladi. Agar i=1:1,
ko‘tarilish balandligi 4 bo‘lsa, qiyalikni yasash uchun yuqoriga 4 va yoniga ham 4
bo‘lak olinadi va ularning o‘zaro kesishgan F nuqtasi 0 bilan tutashtiriladi.
Maboda i=2:1, ko‘tarilish balandligi 4 berilgan bo‘lsa, yuqoriga 4, yoniga 2 bo‘lak
orqali qiyalik aniqlanadi va hokazo. Yonbag‘irlarning qiyaliklari bir xil, ya’ni
i=1:1 bo‘lsa, planda, masalan, tomni yopishda nishablarning o‘zaro kesishishidan
hosil bo‘ladigan qirralari misol bo‘la oladi (3.8-rasm).
317
3.6-rasm 3.7-rasm 3.8-rasm
Do'stlaringiz bilan baham: |
