Chizmachilik

Kinematik sxemalarda elementlarning shartli grafik belgilanishi  
(O‘zDSt 2.770:98) 
A. Mashina va mexanizm elementlarining shartli grafik belgilanishi 
Nomi 
Shartli belgisi 
1. Val, o‘q, sterjen, shatun kabilar 
 
2. Qo‘zg‘almas zveno (stoyka) 
 
3. Zveno qismlarini biriktirish: 
 
a) qo‘zg‘almas 
 
b) qo‘zg‘almas, lekin sozlanishi mumkin 
 
d) Qo‘zg‘almas birikma (detal, val va sterjen bilan) 
 
4. Kinematik juftli harakat: 
 
a) aylanuvchi 
 
b) ko‘p marta aylanuvchi  (ikki marta) 
 
d) ilgarilama 
 
e) vintsimon 
 
j) silindrik 
 
z) ferali 
 
i) armoqli sferali 
 
k) kardanli sharnir 
 
l) tekislikli 
 
m) trubali (shar-silindr) 
 
n) nuqtali (shar-tekislik) 
 
5. Sirpanish va yumalash podshipniklarining umumiy 
 

---

243 
 
belgilanishi: 
a) radial 
 
b) tayanchli 
 
6. Sirpanish podshipniklari: 
 
a) radial 
 
b) bir tomonlama radial-tayanchli 
 
d) ikki tomonlama radial-tayanchli 
 
e) tirgakli; bir tomonlama 
 
j) ikki tomonlama 
 
7. Yumalash podshipniklari: 
 
a) radial 
 
b) bir tomonlama radial-tayanchli 
 
d) ikki tomonlama radial-tayanchli 
 
e) tirgakli: bir tomonlama 
 
j) ikki tomonlama 
 
8. Mufta: 
 
a) umumiy belgilanishi 
 
b) mustahkam 
 
d) tarang 
 
e) kompensatsiyali 
 
j) funksion (asinxron) 
 
z) elektrik 
 
9. Avtomatik muftalar: 
 
a) umumiy belgilanishi 
 
 
 
b) erkin harakatlanuvchi 
 
c) friksion 
 
10. Tormoz (umumiy belgilanishi) 
 
11. Kulachoklar: 
 
a) joy o‘zgartiruvchi (bo‘ylama) 
 
b) aylanuvchi 
 
d) pazli aylanuvchi 
 
12. Barabanli kulachoklar: 
 
   
 

---

244 
 
a) silindrik 
 
b) konussimon 
 
d) egri chiziqli 
 
13. Turtgich (yetakchi zveno) 
 
a) o‘tkir uchli 
 
b) yoyli 
 
d) rolikli 
 
e) tekis 
 
14. Richagli mexanizm zvenolari: 
 
a) ikki elementli krivoship 
 
b) koromislo, shatun 
 
d) ekssentrik 
 
e) olzunli 
 
j) kulisali 
 
i) uch elementli richagli mexanizm 
 
15. Tishli xrapovikli mexanizmlar: 
 
a) bir tomonlama tashqi ilashmali 
 
b) ikki tomonlama tashqi ilashmali 
 
d) bir tomonlama ichki ilashmali 
 
e) reykali ilashmali 
 
16: Friksion uzatmalar: 
 
a) silindrik rolikli 
 
b) konussimon rolikli 
 
d)  silindrik  rolikli  (aylanma  harakatni  uzatma  harakatga 
o‘tkazuvchi) 
 
e)  giperbolali  rolikli(aylanma  harakatni  vintli  harakatga 
o‘tkazuvchi) 
 
17. Valga kiydirilgan maxovik (chambarak) 
 
18. Valga mahkamlangan pog‘onali shkiv 
 
19. Tasmali uzatmalar: 
 

---

245 
 
a) umumiy belgilanishi 
 
b) tekis tasmali 
 
d) ponasimon tasmali 
 
e) yumaloq tasmali 
 
j) tishli tasmali 
 
20. Zanjirli uzatma: 
 
a) umumiy belgilanishi 
 
b) yumaloq zvenoli 
 
d) plastinka zvenoli 
 
e) tishli zvenoli 
 
21. Silindrik tishli uzatmalar: 
 
 
a) umumiy belgilanishi 
  
 
b) to‘g‘ri tishli 
 
d) qiyshiq tishli 
 
e) shevron tishli 
 
j) ichki ilashmali 
 
22. Konusli tishli uzatmalar 
 
a) umumiy belgilanishi 
 
b) to‘g‘ri tishli 
 
d) spiralsimon tishli 
 
e) aylanma tishli (gipoidli) 
 
23. Chervyakli tishli (vintli) uzatma 
 
24. Reykali tishli uzatma 
 

---

246 
 
25. Sektor tishli uzatma 
 
26. Harakat uzatuvchi vint 
 
27. Harakat uzatuvchi vintdagi gayka: 
 
a) ajralmas 
 
b) sharikli ajralmas 
 
d)ajraluvchi 
 
28. Prujinalar: 
 
a)silindrik siqiluvchi 
 
b) silindrik cho‘ziluvchi 
 
d) konussimon siqiluvchi 
 
e) silindrik buraluvchi 
 
j) spiralli 
 
29. Listli prujinalar: 
 
a) bir yoqlama 
 
b) ressorli 
 
d) likopchasimon 
 
30. Almashib ulash richagi 
 
31. Valning dasta kiydiriladigan uchi 
 
32. Dasta 
 
33. Ko‘chma tayanchlar 
 
34. Aylanma harakat momentini uzatuvchi egiluvchi val 
 
 
B. Harakatlarni belgilash 
Nomi 
Shartli belgisi 
1. Bir tomonlama to‘g‘ri chiziqli 
 
2. Aylanma harakat: 
 
a) chizma tekisligida aylanish o‘qli 
 
b) chizma tekisligida tik aylanish o‘qli 
 
3. Vintli harakat: 
 
a) chizma tekisligida aylanish o‘qli 
 
b) chizma tekisligida tik aylanish o‘qli 
 
4. Qaytma harakat: 
 
a) to‘g‘ri chiziqli 
 
b) chizma tekisligida aylanish o‘qli 
 
d) chizma tekisligida tik aylanish o‘qli 
 
5. Vintli qaytma harakat: 
 

---

247 
 
a) chizma tekisligida aylanish o‘qli 
 
b) chizma tekisligida tik aylanish o‘qli 
 
6. Oraliq holatda qo‘zg‘almas to‘xtash bilan bir 
tomonlama harakat: 
 
a) to‘g‘ri chiziqli 
 
b) aylanma 
 
7. Qisman orqaga qaytishli bir tomonlama harakat: 
 
a) to‘g‘ri chiziqli 
 
b) aylanma 
 
30.1-rasmdagi tokarlik  stanogining  tezliklar  qutisi  mexanizmining  kinematik 
sxemasi quyidagicha o‘qiladi. 
  30.1-rasm 
Tezliklar  qutisi  stanokning  shpindeliga  bir  necha  xil  aylanish  tezliklarini 
uzatish  uchun  xizmat  qiladi.  Sxemadagi  tezliklar  qutisining  mexanizmi  I,  II,  III 
rim raqamlari bilan belgilangan uchta valdan: yo‘naltiruvchi shponka bo‘yicha val 
I da harakatlanadigan 4,6 va 7 tishli g‘ildiraklar zvenosidan, val II ga qo‘zg‘almas 
qilib o‘rnatilgan tishli g‘ildiraklar 3, 8, 9,10 dan, stanoklarning shpindeli bo‘lgan 
val III da erkin aylanadigan 11, 14 tishli g‘ildiraklardan, tishli g‘ildiraklar 11 va 14 
lar orasida joylashgan ikki tomonlama mufta 12 dan, dasta 5 dan va pishan(richag) 
13 dan iborat. 
Aylanma  harakat  elektr  dvigateli  M  dan  tasmali  uzatma  va  friksion  ulash 
muftasi  2  orqali  uzatmalar  qutisi  shesternalariga  uzatiladi.  Demak,  val  I  bitta 
aylanish tezligiga ega bo‘ladi, chunki shkiv pog‘onali emas. Val I bilan birga tishli 

---

248 
 
g‘ildiraklar to‘plami 4, 6 va 7 aylanadi, ularni esa dasta 5 vositasida yo‘naltiruvchi 
shponka bo‘yicha surib, uchta tishli g‘ildiraklar jufti 3-4, 6-8, 7-9 larni ilashtirish 
mumkin.  Shunday  qilib,  o‘rtadagi  val  II  ga  uch  xil  aylanma  harakat  uzatish 
mumkin. Bunda eng katta aylanish chastotasi 6 va 8 g‘ildiraklar ilashganda, eng 
kichik chastotasi esa 7 va 9 g‘ildiraklar ilashganda hosil bo‘ladi. Tishli g‘ildiraklar 
3  va  10  val  III  ga  erkin  o‘rnatilgan  g‘ildiraklar  14  va  11  bilan  doimiy  ilashishda 
bo‘ladi.  Agar  kulachokli  mufta  12  neytral  vaziyatda  bo‘lsa,  stanok  shpindeli 
aylanmaydi.  Agar  yo‘naltiruvchi  shponka  bo‘yicha  muftani  chap  yoki  o‘ng 
tomonga  surib,  u  bilan  ulansa,  stanok  shpindeli  aylana  boshlaydi.  Bunda  uning 
tezligi tishli g‘ildiraklar 14 yoki 11 tezligiga  teng bo‘ladi. Demak, val II ning bir 
xil  o‘zgarmas  tezlikdagi  aylanma  harakatidan  shpindelga  ikki  xil  tezlikdagi 
aylanma harakat uzatish mumkin. Bunda val II uch xil tezlikka ega bo‘lgani uchun 
shpindel olti xil aylanish chastotasida aylanma harakat qilishi mumkin.