Chizmachilik

Aylananing  izometriyasini  yasash.  Aylananing  izometrik  proyeksiyasi, 
umumiy  holda,  ellips  shaklida  tasvirlanadi.  Uning  izometriyasi  to‘g‘ri  burchakli 
proyeksiyasidan  foydalanib  yasaladi.  Shu  maqsadda  aylanani  o‘zaro  teng  12 
bo‘lakka bo‘lamiz, hamda 2
1
 va 12
1
, 3
1
 va 11
1
, …  3
1
 va 5
1
, 2
1
 va 6
1
, ... nuqtalarni 
birlashtirib,  1
1
7
1
  chiziqda    M
1 
N
1
,  …  4
1 
10
1
  chiziqda  R
1 
,  S
1
  …  nuqtalarni  hosil 
qilamiz  (7.8-rasm,  a).  Endi  izometrik  o‘qlarni  (7.8-rasm,  b)  chizib  olib,  x  va  y 
o‘qlariga O dan mos ravishda M,  N, … va R, S, … nuqtalarni o‘lchab qo‘yamiz va 
ulardan  mos  ravishda  x  va  y  o‘qlariga  parallel  chiziqlar  o‘tkazib,  ularning  o‘zaro 
kesishayotgan nuqtalarini 1, 2, 3, … deb belgilab olamiz.  x va y o‘qlarga o‘lchab 
qo‘yilgan  1,  7  va  4,  10  nuqtalar  orqali  o‘tuvchi  qilib  1,  2,  3,  …    nuqtalar  ravon 
qilib  tutashtirilsa,  aylananing  izometriyasi  ellips  yasaladi  (7.8-rasm,  c).  Bu  yerda 
ellipsning  katta  o‘qi  AB=1,22D,  kichik  o‘qi  CE=0,7D  ga  teng  bo‘ladi.  Chunki 
aylana  izometriyada  o‘zgarish  koeffisienti  (ya’ni  0,82) ga  binoan  bajarilmasdan  x 
va y o‘qlar bo‘yicha m=n=1 qilib olindi.  

---

106 
 
 
 
 
7.8-rasm 
Umumiy  holda    H,  V,  W  o‘zaro  perpendikular  tekisliklar  tizimidagi 
aylananing izometrik proyeksiyalari 7.9-rasmda tasvirlangan. Ellipslarning katta va 
kichik  o‘qlari  hamma  vaqt  o‘zaro  perpendikular  joylashadi.  H    tekisligidagi 
ellipsning katta o‘qi Oz ga, V dagi ellipsning katta o‘qi Oy ga, W  dagi ellipsning 
katta o‘qi Ox ga perpendikular qilib olinadi. Izometrik proyeksiyada aylanani 7.8-
rasmda  ko‘rsatilgandek  bajarish  hamma  vaqt  ham  qulay  bo‘lavermaydi.  O‘zDSt 
2.317:2003 ga binoan ellips o‘rniga, amalda to‘rt markazli oval chiziladi. 
                             
 
     7.9-rasm                                                     7.10-rasm 
7.10-rasmda  berilgan  aylananing  to‘g‘ri  burchakli  proyeksiyasiga  asoslanib, 
7.11,  7.12,  7.13-rasmlarda izometriyada ellipslar o‘rniga standart ovallarni chizish 
yo‘llari  ko‘rsatilgan.  Izometriya  o‘qlari  o‘tkazilib,  d  diametrli  aylana  chiziladi.  z 
o‘qning aylana bilan kesishishidan hosil bo‘lgan O
1
, O
2
 nuqtalardan 1 va 2, 3 va 4 
nuqtalarni  yoylar  yordamida  birlashtirib  davom  ettiramiz  va  ularning  o‘zaro 
kesishayotgan nuqtalari tutashtirilsa, chizilayotgan oval (ellips)ning katta o‘qi hosil 
bo‘ladi. Aylananing z o‘qida hosil bo‘lgan C nuqtani sirkul yordamida katta o‘qqa 
olib  o‘tamiz.  Endi  O
3
,  O
4
  larni  O
1
,  O
2
  lar  bilan  tutashtirsak,  yoylarda  tutashish 

---

107 
 
nuqtalari  M, N, K, L lar hosil bo‘ladi. O
3
 va O
4
 lar orqali M  bilan N  va K  bilan L 
nuqtalar  ravon  tutashtiriladi.  Ortiqcha  va  yordamchi  chiziqlar  o‘chirilib,  chizma 
taxt qilinadi (7.11-rasm, c). 
7.12  va  7.13-rasmlarda  V  va  W  tekisliklarda  joylashgan  aylanalarning 
izometriyalarini bajarish bosqichma-bosqichlarda ko‘rsatilgan. Chizish usuli 7.11-
rasmdagidek  bir  xil,  faqat  katta  va  kichik  o‘qlarining  vaziyatlari  o‘zgaradi  xolos. 
O
1
,  O
2
  nuqtalar  V  tekisligida  y  o‘qda,  W  tekislikda  x  o‘qda  bo‘ladi.  O
1
  va  O
2 
nuqtalardan  chizilgan  yoylarning  o‘zaro  kesishgan  nuqtalari  tutashtirilsa,  hamma 
vaqt ovalning katta o‘qi hosil bo‘ladi. 
    
 
7.11-rasm                                    7.12-rasm                     7.13-rasm 

---

108 
 
7.15-rasmda 
gayka 
kalitining 
izometriyasi 
uning 
to‘g‘ri 
burchakli 
proyeksiyasi 
(7.14-rasm)ga 
asoslanib 
chizildi. Izometriya o‘qlari o‘tkazilib, O
1
 va 
O
2
  markazlarda  ovallar  yasaladi  va  ularga 
urinmalar  o‘tkazilsa,  kalitning  ostki  asosi 
hosil  bo‘ladi  (7.15-rasm,  a).  Ushbu  yasash 
usuli  O
3
  va  O
4 
markazlarda  takrorlansa, 
kalit  sopining  izometriyasi  hosil  bo‘ladi 
(7.15-rasm,  b).  Endi  O
1
  markazdagi 
aylananing  izometrik  tasviri  va  uning 
o‘rtasidan  o‘tuvchi  oltiburchakli  prizmani 
oldingi  yasashlardan  foydalanib  chizib 
chiqilsa,  gayka  kalitining  izometriyasi 
chizilgan bo‘ladi (7.15-rasm, c).