|
I — po'lat vanna; 2 — suyuqlangan aluminiy oqib tushadigan nov;
3 — o ‘tga chidamli g'ishtdan termik izolatsiya; 4 — ko‘mir gVlachalardan
iborat anod; 5 — ko'mir g‘o ‘lachalar va suyuqlangan aluminiydan iborat
katod; 6 — suyuqlangan kriolitdagi aluminiy oksid; 7 — qobiq.
ko'mir massa bloklari terilgan bo'ladi. Vanna tubida bloklar ustiga
po'lat sterjenlar qo'yilgan, ularning uchlari tashqariga chiqarilgan.
Bu bloklar suyuqlangan aluminiy bilan birga katod bo'lib
xizmat qiladi. Anod 12 — 14 ta ko'mir g'o'lachalardan iborat va
yuqoridan vannaga botirilgan. Ajralib chiqadigan kislorod ko'mir
anodni CO va C 0 2 ga qadar oksidlaydi. Bunda anod materiali
sarflanadi, shu sababli oksidlanish davom etgan sari anod astasekin
pastga tushadi.
Yuqoridan hamda vannaning yon devorlari tomonidan elektrolit
atrofidagi havo ta’sirida soviydi va yaxlit qobiq holida qotadi. Unda
anodning oksidlanishi natijasida hosil bo'lgan gazlarning chiqishi
uchun anod yaqinida teshik teshiladi. Vannaga moddalar solishda
awal kriolit bilan kalsiy ftorid solinadi. Ular suyuqlangandan keyin
(elektr toki o'tkazish yo'li bilan) toza aluminiy oksid yoki
tozalangan boksit qo'shiladi.
Aluminiy ishlab chiqarish elektr energiyasi va materiallami
ko'plab sarflashni talab etadi: 1 t aluminiy olish uchun 2 0 ming
kvt- soatga yaqin elektr energiyasi, 2 t atrofida aluminiy oksid,
40 — 60 kg kriolit, 20 — 30 kg boshqa ftoridlar aralashmasi va
20 — 30 kg anod ko'miri sarflanadi. Shuning uchun aluminiy
ishlab chiqaradigan zavodlar arzon elektr energiyasi beradigan
katta gidroelektr stansiyalar (Volxov, Bratsk, Krasnoyarsk va b.)
yonida joylashadi.
Fizik xossalari. Aluminiy — kumushsimon-oq metall, yengil,
lekin mexanik jihatdan mustahkam. Uning zichligi 2,7 g /sm3 ga
teng, suyuql. t. 660°C. Elektr o'tkazuvchanligi va issiqlik
o'tkazuvchanligi yaxshi, lekin bu jihatdan misdan keyin turadi.
Unga ishlov berish: zarqog'oz holida yoyish, ingichka sim qilib
tortish, quyish oson. Osonlik bilan qotishmalar hosil qiladi.
Aluminiy 600°C da mo'rt bo'lib qoladi va uni donalar holida yoki
kukun qilib tuyish mumkin. Tabiiy aluminiy bitta izotop j^Al
( 1 0 0 %) dan tarkib topgan.
Kimyoviy xossalari. Aluminiy atomining tashqi energetik
pog'onasida uchta elektron bor, u kimyoviy reaksiyalarda shu
elektronlarini beradi. O'zining hamma barqaror birikmalarida
aluminiyning oksidlanish darajasi +3 bo'ladi. U kuchli qaytaruvchi
hisoblanadi.
Aluminiy odatdagi temperaturadayoq kislorod bilan oson
birikadi. Bunda uning sirti oksid parda A12 0 3 bilan qoplanadi, bu
parda metallni keyingi oksidlanishdan saqlaydi. Oksid pardaning
qalinligi 0 , 0 0 0 0 1 mm bo'ladi. U puxta, qattiq va elastik, cho'-
zilganda, siqilganda, buralganda ham uzilmaydi, elektr tokini
o'tkazadi, 2050°C da suyuqlanadi, aluminiy esa 660°C da suyuqlanadi.
Oksid parda tufayli aluminiy sirti xira bo'ladi. Shu parda
borligi uchun aluminiy namlik va havo ta’sirida yemirilmaydi
(korroziyalanmaydi).
Agar oksid parda buzilsa (masalan, aluminiy sirtini jilvir kukun
bilan ishqalab yoki uni ozroq vaqt ishqorning qaynoq eritmasiga
botirib qo'yib), u holda aluminiy suv bilan reaksiyaga kirishadi:
2A1 + 6H20 = 2A1(0H)3 + 3H2 T
Odatdagi temperaturada aluminiy konsentrlangan va juda
suyultirilgan nitrat kislota bilan reaksiyaga kirishmaydi (himoya
oksid pardasi hosil bo'lishi natijasida), shu sababli H N 0 3 aluminiy
idishda saqlanadi va tashiladi. Lekin u xlorid va sulfat kislotalarda
eriydi:
2A1 + 6H+ =2A13+ + 3H2 T
Ko'pchilik metallardan farq qilib, aluminiyga ishqorlarning
eritmalari juda kuchli ta’sir etadi. Masalan:
2Al+2NaOH+10H2O=2Na[Al(OH)4H2O)2]+3H2
yoki ionli ko'rinishda:
2A1 + 2 0H “ + 10H2O = 2[Al(OH)4(H2O)2r +3H2 T
Shuning uchun aluminiy idishda ishqoriy eritmalarni saqlab
bo'lmaydi.
Kimyogar A. I. Gorbovning taklifiga ko'ra rus-yapon urushida
aluminiyni ishqor bilan reaksiyaga kiritib, aerostatlar uchun
vodorod olingan va bu boshlang'ich moddalarni tashishning osonligi
bilan bog'liq edi.
Qizdirilganda aluminiy galogenlar bilan, yuqori temperaturada
esa — oltingugurt, azot va ko'mir bilan reaksiyaga kirishadi:
2A1+3C1=2A1C13 2A1+N=2A1N
2A1+3S=A1 S 4A1+3C=A1 С 2 3 4 3
Do'stlaringiz bilan baham: |
