Chiqindilarni boshqarish

1.4. Ishlab chiqarish va iste'mol chiqindilar limiti. Ishlab chiqarish va iste'mol chiqindilarini vaqtincha joylashtirish limitini hisoblash

Chiqindilarni joylashtirish limiti hosil bo‘lgan chiqindilarni atrof-muhitga ta'sir qilish darajasini kamaytirish maqsadida ishlab chiqiladi.
Chiqindilarni joylashtirish limiti korxona hududida vaqtinchalik joylashtiriladigan chiqindilar massasini, maydonini va muddatini oxirgi qiymatlarini aniqlaydi.
Chiqindilarni joylashtirish limiti, rejalashtirilgan mahsulot ishlab chiqarish hajmini yoki xom ashyo xarajatini hisobga olib, o‘z chiqindilarini korxona maydonlarida vaqtinchalik joylashtirish real ehtiyojlaridan va korxonadagi chiqindilar bilan bog‘liq ishlarni amalga oshirish bo‘yicha rejali tadbirlardan kelib chiqqan holda o‘rnatiladi.
Korxonaga kelib tushuvchi chiqindilar ikkilamchi xom ashyo hisobida ko‘riladi va chiqindilarni joylashtirish limitini hisoblayotganda hosil bo‘layotgan massasi sifatida qatnashmaydi.

Chiqindilarni joylashtirish limitini hisoblash

Limitlashtirish asosi qilib, har bir korxonani o‘z hududida 6 oy mobaynida hosil bo‘lgan, ularni keyinchalik utilizatsiya qilish yoki yo‘qotish bilan chiqindilarni vaqtinchalik joylashtirish imkoniyati olingan.
Limit kattaligi har bir chiqindi turi uchun quyidagi formula bo‘yicha hisoblanadi
L = R_p x h_f x t₁/t + k₁ x q_u (1.4.1.)
Bunda:
R_p – ishlab chiqilgan mahsulotning rejalashtirilgan miqdori, t/yil; h_f – chiqindilar hosil bo‘lishining solishtirma miqdori, korxona chiqindilarini
inventarizatsiya ishini olib borish bo‘yicha aniqlanadi, t/t, kg/t va boshqalar; t₁ – limit o‘rnatilgan vaqt, 180 sutka deb qabul qilingan; t – vaqtinchalik hisoblanuvchi chiqindi joylashtirish davri – 365 kecha/kunduz; k₁ – chiqindilar joylashtirishni oxirgi miqdorini o‘sish koeffitsienti, ularni
utilizatsiya qilingan holda 0,25 ga teng deb olingan; q_u – utilizatsiya qilinadigan chiqindilar miqdori, t/yil.
Agar korxonaning kichik maydonida ko‘p miqdorda chiqindi hosil bo‘lsa, limit kattaligi quyidagi formula bilan cheklanadi:
L < S₁ x h x V (1.4.2.)
Bunda:
S₁ – chiqindilarni joylashtirish maydoni, h – chiqindilarning joylashtirish balandligi, 2 m, V – chiqindilarning hajm massasi, 1 t/m³ ga teng deb qabul qilingan.
Chiqindilarni joylashtirish uchun zarur chegaralardan oshmaydigan korxona maydonlari ishlatiladi. Bu chegaralar korxona maydonini umumiy o‘lchamlari, xususiy chiqindilarning utilizatsiya masshtablari, ularni zaharlilik darajasi va boshqalar bilan shartlanadi. Korxonalarda chiqindilarni vaqtinchalik joylashtirish umumiy maydoni
(S₁) quyidagi formula bo‘yicha hisoblanadi:
S₁ = k_s x S₂ (1 + 0,5 x q_u /R_p x h_f) (1.4.3.)
Bunda: k_s – chiqindilarni vaqtinchalik joylashtirish umumiy maydonini korxona hududining umumiy maydoniga bo‘lgan nisbati (1-jadval), “Korxonalarda chiqindilar inventarizatsiyasi” ishlari natijalari bo‘yicha belgilangan;
S₂ – korxona hududining umumiy maydoni ga, m² ;
0,5 – utilizatsiya qilishdagi chiqindilarni vaqtinchalik joylashtirish chegara maydonlarini kengaytirish koeffitsienti. 1-Jadval k_s – koeffitsient qiymati

	Korxona hududining umumiy maydoni, ga:
1	10	100	500	1000
0,0015	0,001	0,0005	0,00020	0,00015

Har xil zaharli sinfli chiqindilarni joylashtirish uchun zaharliligi bilan farq qiladigan ayrim guruhli chiqindilarni joylashtirish massasi potensial xavfliligining tenglik sharoitidan kelib chiqib oxirgi maydonlar, tayinlanadi:
W₁/d₁ = W₂/d₂ = W₃/d₃ = W₄/d₄ (1.4.4.)
Va quyidagi formula bo‘yicha aniqlanadi
W₁ = S₁ x d₁, W₂ = S₁ x d₂, W₃ = S₁ x d₃, W₄ = S₁ x d₄ (1.4.5.) Bunda:
W₁ ^{. . . . . .} W₂ – 1,2,3 va 4 zaharlilik sinf bo‘yicha joylashtirilayotgan chiqindilar massasining chegara maydonlari, m² d₁, d₂, d₃, d₄ – ma'lum darajadagi zaharlilik ko‘rsatgichlarni 1,2,3 va 4 zaharlilik
sinfga ajratishni aniqlaydi (2-jadval)
2-jadval d_i – ko‘rsatgichi qiymati

	Chiqindilar zaharlilik sinfi
1	2	3	4
0,006	0,034	0,340	0,620

Ayrim hollar:

• 
  agar bunday joylashtirishning xavfsizligi asoslanganligi taqdim qilinmagan bo‘lsa, (chiqindining kuchsiz eruvchanligi, yer osti suvlari chuqur bo‘lgan, kuchli yomon o‘tkazuvchan asos va boshqa), filtrlashga qarshi himoyasi bo‘lmagan tuproqli yuzaga zaharli chiqinilarni joylashtirishda limitlar va joylashtirishning chegara maydonlari ikki barobar kamayadi;
  
• 
  zarur bo‘lganda ko‘zda tutilgan chegara maydon kvotasini qo‘llaganda, masalan 2 sinf chiqindilari foydasiga 3 sinf zaharlilik chiqindilarini joylashtirish uchun hisob (1.4.4.) formulani qo‘llagan holda olib boriladi.
  

W₂ = W₃ x d₂/d₃ Bu holda (umumiy massadagidan zaharli chiqindilarda anchagina oshishida) umumiy chegara maydon (1.4.3.) formulada hisoblanganidan kam bo‘lishi kerak. Va, aksincha, kvota W₂ ni W₃ foydasiga qo‘llanganda umumiy chegara maydon (1.4.3.) formula orqali hisoblanganda katta bo‘lib qoladi va u bilan
cheklangan bo‘lishi kerak, masalan chiqindilarni ko‘plab yo‘qotish mumkin;

• 
  hosil bo‘lish massasi kam bo‘lmagan chiqindilarni joylashtirish limiti, agar
  

(1.4.3.), (1.4.4.) va (1.4.5.) formulalar orqali aniqlangan shartlarga rioya qilinsa,
(1.4.1.) formuladagi t₁ hisobiga o‘sishi mumkin.