39
Tajribalar eroziyalanmagan, o„rtacha va kuchli
eroziyalangan tuproqlarda
yagona tizimda o„tkaziladi. Boshqa kuzatishlar va tadqiqotlar ham huddi oddiy
sharoitda o„tkazilgan tajribadagiga o„hshash tarzda olib boriladi.
Irrigatsiya eroziyasi.
Eroziyalangan va eroziyalanishga moyil tuproqlarda
ma‟dan o„g„itlar ustida qo„yiladigan va o„tkaziladigan tajribalarda tuproqning
eroziyalanish bilan bog„lik bo„lgan qator hususiy hossalarini hisobga olish zarur.
Ziroatlarni sug„orish natijasida irrigatsiya eroziyasi yuzaga keladigan qiyalik
yerlardagi tuproqlarda qo„llaniladigan o„g„itlar samaradorligi
va dala tajribalari
natijalari ishonchligiga,
shuningdek, hosil shakllanishiga ta‟sir etuvchi omillar
mavjud.
7.3 - chizma. Aerodinamik qurilma tuzilishi.
Shunday omillar sifatida quyidagilarni ko„rsatish mumkin: qiyalik tikligi,
tuproqning sug„orishda yuvilishi, sug„orish egatida ro„y beradigan suv o„yib ketish
hollari, oziqa moddalarining
turlicha taqsimlanishi, ulardan bir qismi va o„g„itlar
irrigatsiya eroziyasi tufayli tuproqdan olib chiqib ketilishi.
Irrigatsiya eroziyasiga uchragan tuproqlarda qiyalik holatiga, ularning tikligi
va ekspozitsiyasiga qarab, issiqlik tartibi, amal davri davomiyligi, egatdagi suv
tezligi va qiyalik bo„laklari bo„yicha oziqa unsurlari tarkibi va b.q.
tekis relfli
erlardagiga nisbatan o„zgaradi.
Qiyaliklarning qayd etilgan hususiyatlari, eroziya jarayonlarining o„ziga
hosligi eroziyalangan tuproqlarda o„g„itlar ustida o„tkaziladigan tajribalarga yangi
uslubiy talablar qo„yadi.
Ma‟dan o„g„itlar bo„yicha tajribalar, kuchsiz, o„rtacha, kuchli eroziyalangan
va shu bilan birga yuvib keltirilgan hamda eroziyalanmagan tuproqda bir hil
tizimda qo„yiladi. Dala tajribasi vazifasiga ko„ra, o„g„itlar bilan tadqiqotlar kuchsiz
va o„rtacha eroziyalangan yoki o„rtacha va kuchli eroziyalangan tuproqlarda
o„tkaziladi. Barcha hollarda tajribalar eroziyalangan tuproqlarda hamda,
eroziyalanmagan tuproqda ham bir vaqtda va tizimda qo„yilishi kerak.
Eroziyalanmagan tuproqlar bo„lmagan holda tajribalar
yuvilgan va yuvib
keltirilgan qiyalik qismlarida o„tkaziladi.
40
Tajribalar tadqiq etilayotgan hududning tipik tuprog„ida o„tkazilishi zarur.
Binobarin, tajriba dalasini tanlash tajriba qo„yishdan oldingi eng ma‟suliyatli ish
ekanligini unutmaslik lozim. Bu ish ho„jalik tuproq haritasi bilan tanishishdan
boshlanadi. Bunda qanday qiyaliklar va eroziyalangan tuproqlar shu ho„jalik
hududiga hosligi balki tajriba natijalarini joriy etish rejalashtirayotgan tuman yoki
viloyat hududiga ham hosligi bilan belgilanadi.
Tajriba dalasi uchun yuvilmagan (tekis tepa qism) va shleyf – yuvib
keltirilgan tuproqli maydonga tutash bir ekspozitsiyasidagi ikki yoki uchunchi
dajada eroziyalangan er tanlanadi. Yuvilgan va yuvib keltirilgan, shuningdek,
yuvilmagan tuproq genetik jihatdan u yoki bu tuproq tipiga kirishi zarur. Shu bilar
birga, qiyalik bir tekis (to„g„ri, qobariq yoki botiq) va bir ekspozitsiyada bo„lishi
kerak.
Ma‟lumki, irrigatsiya eroziyasi janubiy yonbag„irlarida yaqqolroq namoyon
bo„ladi. Shu bois ular tajriba dalasi uchun tanlangani ma‟qul. Ammo tajribani
shimoliy va oraliq yonbag„irlarida ham qo„yish mumkin.
Yonbag„ir tanlangach (harita bo„yicha), yerlar aylanib ko„rib chiqiladi.
Kuzatishda dalaning uzunligi, tikligi va yonbag„ir ekspozitsiyasi belgilanadi.
Yonbag„ir uzunligi yuvilmagan (yuqorigi nuqta) va yuvib keltirilgan pastki
nuqtalar orasidagi masofani to„g„ri chiziqda qiyalik bo„yicha ruletka yoki qadam
bilan o„lchab aniqlanadi.
Yonbag„ir tikligi (og„ish burchagi) eklimetr yordamida 0,5
0
gacha aniqlik
bilan o„lchanadi (irrigatsiya eroziyasi 0,5
0
dan broshlab namoyon bo„la boshlaydi).
Yonbag„ir ekspozitsiyasi tomonlarga nisbatan aniqlanadi (Shm, ShmShq,
Shq, J Shq G„ va h.k.).
Yonbag„irni aylanib tekshirilganda nazorat uchun tuproq kesmalari
(chuqurchalari) turlicha darajada yuvilgan tuproqlar
chegarasini belgilash uchun
olinadi. Eroziyalanganlik darajasini belgilashda V.B.Gussak va H.Mahsudovlar
tasnifidan foydalaniladi. Bunda turli darajada yuvilgan va yuvib keltirilgan tuproq
hillari maydonchalari barcha tajriba variantlarini bir tekis joylashtirish uchun
hisobga olinadi.
Tajribalarni yonbag„irlarda joylashtirishda yahlit tajriba dalasida va turlicha
o„g„itlangan bo„laklarda irrigatsiya eroziyasi jarayonlari ta‟sir ehtimolini hisobga
olish zarur.
Turli darajada yuvilgan tuproqlarda joylashgan ba‟zi tajribalar oqim
yo„nalishda bir chiziqda joylashtirilmasligi kerak, chunki yuqorigi bo„laklardan
pastroqdagilariga tuproq zarrachalari va oziqa moddaliri yuvilib tushishi mumkin.
Shuning uchun yonbag„irda joylashgan (o„rtacha va kuchli yuvilgan tuproqlarda)
tajriba variantlari yuvilmagan tuproqdagilarga nisbatan chaproq yoki o„ngroqqa
surilishi kerak (7.4-chizma).
Paykallar tor va yonbag„irlar qisqa bo„lgan erlarda
variantlarni chiziqda
joylashtirsa bo„ladi. Lekin bunday hollarda variantlar orasidan o„qariq olib, oqava
suvlar chetga yo„naltirilishi kerak.
Variantlar yonbag„ir bo„ylab, cho„ziq to„rt burchak shaklida qiyalik
yo„nalishiga moslab faqat bir yarusda joylashtiriladi. Variantinng eng kichik
o„lchami 120 m
2
. tajribadagi barcha hisoblar va kuzatishlar umumqabul qilingan
41
uslubnomalar asosida yuritiladi, faqat suyuq va quyuq (loyqa suv) oqava
miqdori
quyida keltirilgan usul bilan aniqlanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
