Chet tillari fakulteti

---

 

 

 

 

 

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI 

OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA‘LIM VAZIRLIGI 

 

FARG`ONA DAVLAT UNIVERSITETI  

CHET TILLARI FAKULTETI 

AXBOROT TEXNOLOGIYALARI FANIDAN 

MAVZU: STATSIONAR VA MOBILE OPERATSION  

TIZIM TURLARI 

 

 

 

 

 

  Topshirdi:Inomjonov I. 

  Qabul qildi: Toshboltaev F.        

 

 

REFERAT 

---

 

MAVZU: STATSIONAR VA MOBILE OPERATSION TIZIM TURLAR 

REJA 

 

1.  Statsionar operatsion tizim haqida 

2.  Mobile operatsion tizim haqida 

3.  Operatsion tizim haqida ma`lumot 

4.  Operatsion tizimlarga misollar keltirish 

5.  Mavzuga doir qiziqarli faktlar 

 

SAVOL 

TEST 

GLOSSARY 

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 

XULOSA 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

 

 Statsionar -harakat qilmaydigan, doim bir joyda turadigan degan ma`noni 

bildiradi. Misol uchun: 

   1) simli telefonlar statsionar telefon deb ham aytiladi chunki doim bir joyda 

turadi, sotkalar mobil (harakatlanuvchi) telefon deyiladi. 

  2) statsionar DAN posti-harakatlanmaydigan doimiy postlarga aytiladi,   yoki 

mobil DAN posti bunda DAN xodimlari patrul mashinasida postini (joyini) 

o`zgartirib turadi. 

   3) Statsionar operatsion tizim bu statsionar (ya`ni doim stol ustida qimirlamay 

turadigan) kompyuterlar uchun degan ma`noni bildiradi. 

         Mobil operatsion tizim sizning smartfoningizni, planshetingizni va aqlli 

eskirish qurilmalarini quvvatlaydi 

Har bir kompyuterda o'rnatilgan operatsion tizim (OS) mavjud. Windows, OS 

X, MacOS , Unix va Linux an'anaviy operatsion tizimlardir. Agar sizning 

kompyuteringiz noutbuk bo'lsa-da, mobil qurilmangiz bo'lsa-da, bu an'anaviy 

operatsion tizimlardan birida ishlaydi. Biroq, bu farqlanish loyqalanmoqda, chunki 

planshetlarning imkoniyatlari noutbuklarnikiga o'xshash bo'lib qoladi. 

Mobil operatsion tizimlar, xususan smartfonlar, planshetlar va eskirish 

qurilmalari uchun mo'ljallangan, ular biz bilan birga olib boradigan mobil 

qurilmalardir. Eng mashhur mobil operatsion tizimlar - Android va iOS , ammo 

boshqalar - BlackBerry OS, webOS va watchOS. 

Mobil operatsion tizim nima qiladi 

Mobil qurilmani birinchi marta ishga tushirganingizda odatda piktogramma yoki 

plitka ekranini ko'rasiz. Ular u erda operatsion tizim tomonidan joylashtirilgan. 

Operatsion tizim bo'lmasa, qurilma ham ishga tushmaydi. 

Mobil operatsion tizimi mobil qurilmada ishlaydigan ma'lumotlar va dasturlar 

majmui. Bu apparatni boshqaradi va smartfonlar, planshetlar va eskirib qolgan 

narsalar ilovalarni ishlatish imkonini beradi. 

Mobil OS shuningdek, uyali qurilmada mobil multimediya vazifalari, mobil va 

internet aloqasi, sensorli ekran, Bluetooth ulanishi, GPS navigatsiyasi, kameralar, 

nutqni aniqlash va boshqalarni boshqaradi. 

Ko'pgina operatsion tizimlar qurilmalar o'rtasida bir-birining o'rnini bosa olmaydi. 

Agar sizda Apple iOS telefoningiz bo'lsa, u Android operatsion tizimini yuklaydi 

va aksincha. 

Mobil qurilmaga yangilanishlar 

---

Siz smartfon yoki boshqa mobil qurilmani yangilash haqida gapirganda, albatta, 

uning operatsion tizimini yangilash haqida gapirasiz. Qurilmaning imkoniyatlarini 

yaxshilash va xavfsizlikning zaifliklarini yopish uchun muntazam 

takomillashishlar yaratiladi. Barcha mobil qurilmalarni operatsion tizimlarning eng 

dolzarb versiyalariga moslashtirishi yaxshi

. 

Operatsion tizim. 

Operatsion tizim - bu maxsus dastur bo’lib, bu dastur asosiy vazifasi - kompyuter 

ishini boshqarish, kompyuter va foydalanuvchi o’rtasida muloqotni o’rnatish, 

tashqi qurilmalar ishlash holatlarini sozlash va ular bilan muloqotni o’rnatish, har 

xil dasturlarni ishga tushirish va ular ishlash holatlarini ta‘minlash. 

 

Operatsion tizimlardan eng taniqlilari bu Microsoft firmasining MS-DOS va 

Windows dasturlari, Apple firmasining Macintosh dasturi, Unix va Linux 

dasturlari. 

Dunyoning 70% kompyuterlari Microsoft korporatsiyasi tomonidan yaratilgan 

operatsion  tizimlar bilan jihozlangan. Bo’lardan 1981 yilda yaratilgan - MS-DOS 

dasturi, 1991 yilda yaratilgan - Windows 3,1 dasturi, 1995 yilda yaratilgan - 

Windows 95 dasturi, 1998 yilda yaratilgan – Windows 98 dasturi, 2000 yilda 

yaratilgan - Windows 2000 dasturi, 2001 yilda yaratilgan - Windows Millennium 

Edition va Windows XP dasturlari. Windows dasturning taniqli bo’lishining asosiy 

sababi bu - ish jarayoni soddaligi, ko’p vazifali rejim, bir xil ishlash interfeysi va 

boshqa qulayliklar. Boshqa operatsion tizimlarga o’xshab Windows dasturi ham 

kompyuter xotirasiga kompyuter yoqilish vaqtda avtomatik ravishda yuklanadi. 

 Kompyuter resurslarini va ma’lumotlarni muvofiqlashtiradigan va 

boshqaradigan dasturiy ta’minotning asosiy qismi yoki, dasturlarning bajarilishini 

boshqaradigan va tizimning resurslarini taqsimlash, rejalashtirish, kirish-chiqishni 

va ma’lumotlarni boshqararish kabi vazifalarni ta’minlaydigan dasturiy vosita. 

Garchand operatsion tizimlar ko‘proq dasturiy bo‘lsalar ham, biroq, qisman 

apparat vositalari qo‘llanishi ham mumkin. Operatsion tizimlarning asosiy 

vazifalariga: - fayl tizimini boshqarish (yozish, o‘zgartish, fayllardan nusxa 

ko‘chirish, erkin foydalanishni nazorat qilish); - dasturlar bajarilishini boshqarish 

(protsessor vaqtini taqsimlash, dasturlarni diskdan tezkor xotiraga yuklash, 

yashirin xavfli ta’sirni tutib olish va h.q.); - xotirani boshqarish (keshlash, 

taqsimlash, ma’lumotlar butligi nazorati va h.k.); - foydalanuvchi bilan muloqot 

(klaviaturadan, sichqonchadan buyruqlarni o‘qish, axborotni ekranga, printerga 

chiqarish va h.k.) kiradi. Bundan tashqari operatsion tizimlar, kompyuterlarni turli 

rusumdagi tarmoqlardan – mahalliy tarmoqlardan global koorporativ 

tarmoqlargacha, shu jumladan, Internet tarog‘idan erkin foydalanishni boshqaradi. 

Operatsion tizimga misollar - MS-DOS, Linux, UNIX, Windows, Solaris va 

boshqalar. Keling ularning ayrimlariga qisqacha to’xtalib o’tsak: MS-DOS 

---

operatsion (amaliy) tizimi. Microsoft korporatsiyasi tomonidan taklif qilingan 

operatsion tizim. MS-DOS ning birinchi rusumi 1981 yilda paydo bo‘lgan. 

Avvalambor, Microsoft kompaniyasi tomonidan IBM uchun ishlab chiqilgan MS-

DOS, IBM - uyg‘un kompyuterlar uchun standart operatsion tizimdir. MS-DOS 

16-xonali operatsion tizimi bo‘lib, u ko‘pfoydalanuvchili va ko‘pmasalali 

maromlarni qo‘llab-quvvatlay olmaydi. Operatsion tizimning muhim 

xususiyatlaridan biri mutaxassis bo‘lmagan foydalanuvchilarga amaliy jarayonlarni 

bajarishning qulay shakllarini taqdim qilsa, mutaxassislarga dasturiy ta’minotni 

ishlash uchun yaxshi asos taqdim qiladi. MS-DOS kataloglar shajarasini tashkil 

qiladi, taraqqiy etgan buyruqlar tiliga ega. MS-DOS amaliy jarayonlar, fayllar va 

tashqi qurilmalar bilan samarali ishlay oladi. Linux operatsion (amaliy) tizimi. 

O‘zagi Unix operatsion tizimi asosida ishlangan, tarmoq operatsion tizimi. Linux 

ilk bor 1991yili LiniusTorvalds tomonidan chiqarilgan. Linuxning muhim 

xususiyatlaridan biri – u bepul dasturiy ta’minot Fondi doirasida, GNU oshkora 

litsenziyasiga ko‘ra bepul tarqatiladi. Asosan, Internetda va intratarmoqlarda 

serverlar yaratish uchun qo‘llanadi. UNIX operatsion (amaliy) tizimi. Bell 

laboratoriyasi tomonidan yaratilgan tarmoq operatsion tizimi. Ilk bor UNIX 

operatsion tizimi Bell Laboratory tomonidan 1969 yili taklif qilingan, azaldan 

tarmoqlarda ishlatish uchun mo‘ljallangan edi. Hozirgi kunda UNIX, Si tilida 

yozilgan ko‘pfoydalanuvchili va ko‘pmasalali operatsion tizim. Tizimning bosh 

tarkibiy qismi bo‘lib mikroo‘zak hisoblanadi. Uning ichiga tarmoqlararo uzatishni 

boshqarish bayonnomasini/ bajaruvchi modul joylashtirilgan. UNIX operatsion 

tizimi bir qancha ijobiy xislatlarga ega, ulardan birinchi navbatda quyidagilarni 

ko‘rsatish zarur: - amaliy dasturlarni bir turdagi kompyuterdan boshqa turdagisiga 

ko‘chirib o‘tkaza olish; - ma’lumotlarni tarqoq ishlovini bajarish imkonini 

beradigan tarmoq xizmatlarining keng yig‘masi; - bir vaqtning o‘zida turli xildagi 

fayl majmualarining mavjud bo‘lishi; - yuz berayotgan ishlov jarayonlarini 

foydalanuvchilar tomonidan rejalash imkoni; - RISC protsessorlari bilan yaxshi 

uyg‘unlashuvi; - xar xil ishlab chiqaruvchilar tomonidan taqdim qilingan 

mahsulotlarni oson ishlatish; - rivojlanish va kengayish uchun ochiqlik; UNIX 

superkompyuterlari, ishchi-stansiyalar va maxsus shaxsiy kompyuterlarda keng 

ishlatiladi. UNIXWare operatsion (amaliy) tizimi. UNIX operatsion tizimining 

Novell korporatsiyasi tomonidan ishlabchiqilgan rusumi. UNIXWare tizimi 

birinchi navbatda NetWare tarmoqlarida ishlatish uchun yaratilgan. Shu bilan 

birga, bu operatsion tizimining muhitida hududiy tarmoqlarning bayonnomalari 

ham bajariladi. UNIXWare oddiy grafik interfeysga ega. Bu 32-xonali tizim «ish 

stoli» deb ataluvchi muhitda ishlaydi. UNIXWare ko‘pmasalali, 

ko‘pfoydalanuvchili, ko‘poqimli tizimdir. Solaris operatsion (amaliy) tizimi. SUN 

Microsystems korporatsiyasi tomonidan taklif qilingan UNIX operatsion 

tizimining rusumi. Solaris simmetrik multiprotsessorli ishlovbajaradi, tasvirlar 

bilan ishlash vositalariga ega, ma’lumotlar xavfsizligini ta’minlaydi. Tizim Internet 

tarmog‘i, elektron pochta, shu jumladan, nutqiy pochta, faksimil aloqa bilan o‘zaro 

---

ishlay oladi. Yuqori unum va masshtablanuvchilik xususiyatlariga ega. Windows 

operatsion (amaliy) tizimi. Microsoft korporatsiyasi tomonidan shaxsiy 

kompyuterlar uchun taklif qilingan operatsion tizimlar oilasi. Windows tizimi 

ko‘pmasalali va ko‘poqimli bo‘lib, qulay grafik interfeys bilan tavsiflanadi, virtual 

xotiraning boshqaruvini taqdim qiladi va ko‘pgina tashqi qurilmalarni qo‘llab-

quvvatlaydi.Windowsni ishlatib, foydalanuvchi birdaniga bir necha amaliy 

jarayonlar bilan samarali ishlash imkoniyatiga egabo‘ladi. Dunyoda 90% ga yaqin 

kompyuterlar Windowsoperatsion tizimi boshqaruvida ishlaydi. Windows 95 

operatsion (amaliy) tizimi. Windows 95 aloqa va muloqot uchun ishlab chiqilgan 

birinchi operatsion tizimdir. Ilk bor 1995 yilning 24 avgustida chiqarilgan 

Microsoft korporatsiyasining operatsion tizimi, amaliy tizimi. Windows 95 

o‘zining imkoniyatlariga ko‘ra o‘zidan avvalgi Windows 3.1. operatsion tizimi, 

amaliy tizimini ancha ortda qoldirgan. Foydalanuvchining yangi interfeysiga 

qo‘shimcha ravishda, Windows 95 o‘z ichiga ko‘pgina muhim angitdan kiritilgan 

funksiyalarga ega. U, 32-xonali qo‘llanmalarni quvvatlaydi, bu esa, maxsus shu 

operatsion tizim uchun yaratilgan qo‘llanmalar yanada tezroq ishlashini anglatadi. 

Shu bilan birga, Windows 95, Windows va DOSning eski qo‘llanmalarini bajara 

oladi. Windows 95da, DOSdagi asosiy xotira 640K va fayl nomining uzunligi 8 

belgi bo‘lishi kerakligi kabi cheklovlar bekor qilingan. Windows 98 operatsion 

(amaliy) tizim. Azalda, bu operatsion tizimni Memphis, so‘ngra Windows 97 deb 

ataldi, ammo Microsoft kompaniyasi, operatsion tizim muddatida, 1997 yilda 

tayyor bo‘lmaganligi sababli, uning nomini o‘zgartirishga majbur bo‘lgan. 

Windows98 ko‘pgina yangi texnologiyalarni quvvatlash imkonini beradi, shu 

jumladan, FAT32, AGP, MMX, USB, DVD va ACPI texnologiyalarni ham. Uning 

eng sezilarli xossasi bo‘lib, veb- brauzer (Internet Explorer)ni operatsion tizim 

bilan uyg‘unlashtiruvchi, «Faol ish stoli» (Active Desktop) tushunchasi bo‘ladi. 

Windows 2000 operatsion (amaliy) tizimi. Microsoft Windows operatsion tizimlari 

safidagi mahsulot, Windows NT operatsion tizimi, amaliy tizimining 

takomillashtirilgan rusumi. Windows 2000ni ko‘pincha W2K shaklida belgilanadi. 

Windows 2000 operatsion tizimi, amaliy tizimining to‘rt rusumi bor: Professional 

– stoldagi va mobil tizimlar uchun operatsion tizim. Qo‘llanmalarni ishlatish, 

Internet bilan ulanish, fayllar, printerlar va tarmoq resurslaridan erkin foydalanish 

uchun ishlatiladi. Server – veb-server sifatida ham, mahalliy tarmoq serveri sifatida 

ham ishlatiladi. Advanced Server – biznes-qo‘llanmalar va elektron tijorat uchun 

ishlatiladi. Windows 2000 Server standart rusumidan yuqori masshtablanuvchanlik 

va erkin foydalanish qulayligi bilan ajralib turadi. Datacenter Server – yuqori 

tezlikda ishlaydigan, katta hajmdagi ma’lumotlarga ishlov berish talab qilinadigan 

kompyuter tarmoqlarida foydalanish uchun yaratilgan. Windows CE operatsion 

(amaliy) tizimi. Microsoft Windows operatsion tizimi, amaliy tiziminingmobil 

PDA (personal digital assistants)ga o‘xshash kompyuterlar uchun, qisqartirilgan 

rusumi, Windows CEning grafik interfeysi Windows 95ga o‘xshash. Windows NT 

operatsion (amaliy) tizimi. Windows New Technology (Windows ning yangi 

---

texnologiyasi) 32-bitli operatsion tizim bo‘lib, Microsoft korporatsiyasi tomonidan 

Windows 95 va MS-DOSlarning o‘rniga taklif qilingan. Windows NTning 

auditoriyasi, kuchli operatsion tizimga talabi bo‘lgan, foydalanuvchilarning eng 

qiziquvchan 10% qismidir. Windows NTning asosiy ustunliklari quyidagilardir: - 

funksional uyg‘unlik; - mobillik; - masshtablanuvchanlik; - tizimning 

boshqarilishi; - ochiq interfeys; - sanoat standartlarini quvvatlash. Windows NT 

ning ikki rusumi mavjud: Windows NT Server, tarmoqlarda server sifatida ishlash 

uchun va Windows NT Workstation alohida yoki mijoz ish stansiyalari uchun 

ishlangan. Windows XP operatsion (amaliy) tizimi. Microsoft korporatsiyasi 

tomonidan 2001 yilda taqdim qilingan operatsion tizim. Microsoft, Windows XPni 

Windows 95 chiqarilgandan buyon eng muhim dasturiy mahsulot deb atadi. 

Windows XP, Windows 2000ning o‘zagida qurilgan bo‘lib, yangi tashqi ifodaga 

va grafik interfeysga ega. Windowsning avvalgi rusumlariga nisbatan o‘zaro 

yuqori barqarorlik va ishonchlilikni mujassamlashtirgan. Windows XPning ikki 

rusumi mavjud: Home va Professional. Microsoft har ikkala rusumning 

mobilligiga katta e’tibor qaratdi, shu jumladan, qo‘shdi. Simsiz tarmoqlarga 

ulanish uchun “plugand-play” vositasini ham, Windows Xpda «XP» 

«eXPerience»ni anglatadi. 

Misol uchun: Unix operasion sistemasi 

Unix operasion sistemasining paydo bo’lishiga sabab, bu Ken Tompsonning 

“Space Travel” kompyuter o’yinini yaratilishi. U MAC ni ishlab chiqish uchun 

mo’ljallangan, Honeywell 635 kompyuterida 1969 yil amalga oshirgan. Shu 

vaqtning o’zida Ken Tompson, Dennis Ritchi va boshqalar takomillashgan fayllar 

sistemasini taklif etishdi, bunga o’xshashi General Electric 645 kompyuterida 

qo’llanilayotgan edi. Biroq GE-645 kompyuterlari yetarli darajada effektivlikka 

ega emas edi, Space Travelni qondira olmas edi. Tompson dasturni o’rnini 

bosuvchi, o’sha vaqtda ishlab chiqarilgan 18-razryadli PDP-7 kompyuterini topdi. 

Bu kompyuter 4-kiloso’zli tezkor xotirali va sifatli grafikli displeydan iborat edi. 

PDP-7 ga o’yin o’tkazilgan so’ng, Tompson shu kompyuterga oldin ishlab chiqqan 

fayllar sistemasini qo’llashga ahd qildi. Bu ishlarni amalga oshirish uchun 

qo’shimcha talab BELL LABS kompaniyasining arzon va qulay sistemalarga 

muhtojligi. Yaqin orada bu fayllar sistemasi PDP-7 da ishlay boshladi, shuningdek, 

bu sistema inodes degan tushunchani, xotira va prosessorlarni sistema osti 

boshqarilishini, oddiy komanda interpretatiori va bir necha utilitalarni qo’llaydi. 

Bularning hammasi UNIX operasion sistemasi edi. 

Bu nomni Brayan Kernigan o’ylab topgan. U ikki foydalanuvchili sistemani 

UNICS deb kompaniyani taklif etdi. (Uniplexed Information and Compyuteng 

System). Keyinchalik UNICS UNIX ga aylantirildi. 

UNIX operasion sistemasining birinchi foydalanuvchilari bo’lib Bell Labs 

patentlangan bo’limi ishchilari edi. Biroq PDP-7 bilan bog’liq bir muammolar turar 

edi. Birinchidan bu mashina kompyuterlar guruhiga kirmas edi. Ikkinchidan bu 

---

kompyuterning imkoniyatlari talab darajada emas edi. Shuning uchun ham 1971 

yilda Digital Equipment PDP-11/20 firmasining 16 razryadli kompyuterlari xarid 

qilindi va unga UNIX ko’chirildi. Shu vaqtgacha assembler tilida yaratilgan 

sistema varianti bor edi,shuning uchun ham sistemani ko’chirish oson emas edi: 

PDP-11 da sistema ko’proq foydalanuvchilarni qondira olar edi. Undan tashqari, 

matnli hujjatlarni formatlovchi roff utilitasini qo’lladi. U ham assembler tilida 

yozilgan edi. 

1971 yil noyabr oyida operasion sistema UNIX hujjatlari bo’yicha birinchi nashr 

chiqarildi. Bu “Birinchi nashr”ga asosan hujjatlarga mos bo’lgan tizimning varianti 

ham shunday nomlandi. Keyinchalik bu an’anagta aylandi: operasion sistema 

UNIX ning yangi nashri chiqishda e’lon qilinardi. 

Ikkinchi nashr 1972 yil chiqdi. Uning asosiy xususiyati shundaki, sistema “B” (Bi) 

tilida qayta yozilgan edi. Til hamda dasturlashning qayta ishlovchi tizimi Ken 

Tompson tomonidan, mavjud BCPL tili ta’sirida ishlab chiqilgan edi. Ushbu 

nashrda dasturlash kanallari (pipes) paydo bo’ldi. 

Yangi, assembler tilida bo’lmagan, tizim variantining paydo bo’lishi salmoqli 

qadam bo’ldi. Ammo BI tili ishlab chiqaruvchilarni qonditmasdi. BCPL tiliga 

o’xshash Bi til ham mashina so’ziga asoslanadigan faqat bir turidagina amal 

qilardi. Doim dasturlash tillari bilan shug’ullanuvchi Dannes Ritchi tilga turlar 

tizimini (sistema tipov) qo’shish orqali Bi tilning imkoniyatlarini kengaytirmoqchi 

bo’ldi. Bu vaqtda operasion sistema UNIX ning 25 taga yaqin qurilmalari mavjud 

edi, u “4-nashr” edi. 

1974 yil iyulida Tompson va Ritchi Communications of ACM jurnalida sistema 

tarixida yangi bosqichni boshlab bergan UNIX Time Sharing System tarixiy 

maqolani chop etdilar. Bunga Bell Labs konpaniyasining siyosati sabab bo’ldi. 

Ular UNIX boshlang’ich tekstlarini bepul olish imkoniyatini e’lon qildi. (pul 

faqatgina tashuvchi va hujjatlar uchun to’lanardi). 

Shu vaqtga kelib chiqqan “5-nashr”ni birinchi bo’lib Kaliforniya Universiteti 

(Berkli shahri) va Janubiy Eel’s yangi universiteti (Avstraliya, Sidney shahri) oldi. 

Foydalanuvchi interfeysi.Foydalanuvchi bilan UNIX tizimini aloqasi an’anaviy 

usul buyruqlar tilida amalga oshadi. (ammo hozirgi davrda grafik interfeyslar 

ommalashmoqda). 

Foydalanuvchi sistemaga kirgach, u uchun buyruqli interpretatorlardan biri joriy 

etiladi. Odatda tizimda bir-biriga o’xshash, ammo buyruqlar tilining imkoniyatlari 

bilan farq qiladigan bir necha buyruqli interpretatorlar mavjud bo’ladi. Operasion 

sistema UNIX ning barcha buyruq interpretatorlarining umumiy nomi-Shell 

(qobiq), chunki interpretator tizim yadrosining tashqi atrofini tashkil etadi. 

Chaqirilgan buyruq interpretatori foydalanuvchiga oddiy buyruq yoki buyruqlar 

konveyeridan tashkil topgan buyruq qatorini kiritishni taklif etdi. Har bir buyruq 

bajarilib terminal ekraniga chiqarilgach, Shell yana buyruq qatorini kiritishni taklif 

etadi va h.k. Ushbu jarayon ishlatuvchi seansini tugatmaguncha, ya’ni logout 

buyrug’ini kiritgancha yoki Ctrl+d ni bosgacha davom etadi. 

Operasioh sistemasi UNIXda ishlatiladigan buyruq tillari juda oddiy, iste’molchi 

unda tez ishlashni boshlashi uchun. Ammo murakkab dasturlarni yozish uchun 

---

ishlatish mumkin bo’lgan darajada quvvatli hamdir. Oxirgi imkoniyat ixtiyoriy 

buyruqlar qatorlari ketma-ketligini o’zida saqlashi mumkin bo’lgan buyruq fayllar 

mexanizmiga asoslanadi. Keyingi buyruq o’rniga buyruq faylini nomi 

ko’rsatilganda interpretator faylini qatorma-qator o’qib, ketma-ket buyruqlarni 

interpritasiya qiladi. 

Foydalanuvchi imtiyozi. Operasion sistema UNIX yadrosi har bir 

foydalanuvchini uning interpretatori bo’yicha tekshiradi. U unikal qiymat bo’lib, 

tizimda registrasiya qilinayotganda unga beriladi. (UID). Bundan tashqari, har bir 

foydalanuvchi ayrim butun belgi bilan tekshiriladigan foydalanuvchilar guruhiga 

kiradi. (GID). Har bir registrasiya qilingan foydalanuvchi uchun UID va GID 

tizimning hisob fayllarida saqlanadi. 

Sistema administratori ham registrasiya qilingan foydalanuvchi sifatida boshqa 

oddiy foydalanuvchilarga nisbatan katta imkoniyatlarga egadir. Operasion sistema 

UNIXda bu muammo UID bir belgisi (nolinchi) ning ajratib ko’rsatilishi 

yordamida hal etiladi. Bunday UID ga ega foydalanuvchi Supervuser yoki root 

deyiladi. U ixtiyoriy faylga kirish va ixtiyoriy dasturni amalga oshirishda 

cheklanmagan imkoniyatga ega. Bundan tashqari, bu foydalanuvchi tizimni to’la 

boshqarish imkoniyatiga ega. U sistemani to’xtashi yoki buzib qo’yishi ham 

mumkin. 

UNIX dunyosida bunday super foydalanuvchi maqomini olgan kishi albatta nima 

qilayotganini aniq anglashi kerak. U operasion sistemasi UNIX ning asosiy 

proseduralarini yaxshi bilishi shart. U sistemaning xavfsizligi, to’g’ri ishlatilishi, 

foydalanuvchilarning qo’shilishi yoki chiqarilishi, doimiy fayllardan nusxa 

ko’chirishlar, va h.k.lar uchun javobgardir. Super foydalanuvchining yana bir 

xususiyati shundaki, u uchun foydalaniladigan resurslardan cheklovlar yo’q. oddiy 

foydalanuvchilar uchun faylning maksimal hajmi, ajratilgan xotira segmentlarining 

maksimal soni, diskda ruxsat etilgan maksimal hajm va h.k. kabi cheklovlar 

o’rnatiladi. Super foydalanuvchilar bu cheklovlarnini boshqa foydalanuvchilar 

uchun o’zgartirishi mumkin, ammo unga bu ta’sir etmaydi. 

Dasturlar. Operasion sistema UNIX shular bilan bir qatorda mavjud amaliy 

dasturlarni ishlatish va yangi qo’llanmalarning ishlab chiqishning operasion muhiti 

hamdir. Yangi dasturlar yangi tillarda yozilishi mumkin. Ammo operasion sistema 

UNIX muhitida standart dasturlash tili bu SI tilidir. ( oxirgi paytlarda u SI++ 

aylantirilmoqda). Buning sababi shuki, UNIX tizimi SI tilida yozilgan va u ancha 

sifatli standartlashtirilgan tillardan biridir. 

Shuning uchun Si tilida yozilgan dasturlar to’g’ri dasturlash uslubi qo’llanganda 

yuqori mobillarga ega, ya’ni ularni operasion sistema UNIX yoki boshqa qator 

operasion tizimlar boshqaruvida ishlaydigan boshqa apparat platformalariga oson 

o’tkazish mumkin. 

(M: DEC OPEN VMS va MS WINDOWS NT). 

Ixtiyoriy bajarilayotgan dastur bir yoki bir necha ob’ekt fayllardan tuziladi. 

Shuning uchun dastur tuzish SI tilidagi tekstlarni saqlagan fayllarni yaratishdan 

boshlanadi. Bu fayllar o’zgaruvchi yoki funksiya o’zgaruvchilarning global 

---

nomlari, shu jumladan, tashqi nomlarga ssilkalarni ham o’z ichiga saqlashi 

mumkin. 

Tekst fayllarni UNIX muhitida qo’llanadigan tekst redaktorlaridan birining 

yordamida tuziladi. Operasion sistema UNIX ning an’anaviy tekst redaktori Vi 

bo’lib, uning boshlang’ich nashri Bill Djo tomonidan ishlab chiqilgan. Bu redaktor 

ancha eski va deyarli barcha terminallarda ishlashi mumkin. 

Yoki WINDOWS operatsion sistemasini misol tariqasida keltirsak: Windows so’zi 

inglizcha “window”-oyna degan ma’noni anglatadi. Windows-oynalar, ya’ni 

Windows operatsion tizimida oynalar bilan ishlaydi. 

WINDOWS operatsion tizimi uchun zarur bo’lgan resurslar 

Hozirgi kunda keng ommaga taqdim qilinadigan kompyuterlarga 

WINDOWS operatsion tizimlari o’rnatilib taqdim etilayapti. Agar kompyuterlar 

ilgariroq olingan bo’lsa, bu kompyuterlarga  ham  WINDOWS operatsion 

tizimlarini o’rnatish mumkin.Buning uchun ma’lum shartlar (resurslar) bajarilishi 

shart. WINDOWS 95/98 operatsion tizimlarini o’rnatish uchun WINDOWS 95 

ning minimal varianti uchun 50 Mb hajm vinchesterda bo’sh joy, 8 Mb operativ 

xotira va protssesor eng kamida ( ishlash taktik chastotasi 66 Mgs) 486 bo’lishi 

lozim. WINDOWS 98 operatsion tizimini o’rnatish uchun eng kamida 16 Mb 

operativ xotira, 120 Mb dan 295 Mb gacha qattiq diskda bo’sh joy bo’lishi lozim. 

Agar Windowsning imkoniyatlaridan foydalanmoqchi bo’lsangiz, Pentium 

kompyuterlariga WINDOWS tizimini o’rnatganingiz ma’qul. 

 

WINDOWS operatsion tizimining imkoniyatalri 

WINDOWS operatsion tizimi quyidagi imkoniyatlarga ega: 



 

ko’p vazifalilik ya’ni WINDOWS muhitiga o’tgandan keyin bir vaqtning 

o’zida bir necha dasturlarda ishlash imkoniyati paydo bo’ladi. Masalan 

hujjatlar tahrirlash, rasmlar chizish, hujjatlarni bosmaga berish, musiqa 

eshitish va hokozo. 



 

Ma’lumotlar buferidan (cho’ntagidan) foydalanish imkoniyati, ya’ni bemalol 

grafik muharriridagi yoki electron jadvaldagi ma’lumotlarni boshqa 

dasturlarga qo’yish yoki aksincha. 



  Windows muhitida ishlaydigan barcha dasturlarning shriftlari, 

drayverlarining printerdan foydalanish va boshqarish tugmalarining bir 

xilligi foydalanuvchiga bitta dasturda ishlaganda ikkinchisiga ishlashga oson 

ko’nikish hosil qilish imkonini beradi. 



  WINDOWS operatsion tizimida kompyuter tarmoqlaridan foydalanish juda 

qulay, masalan lokal kompyuter tarmog’ida ishlash uchun tarmoqli muhit 

(сетевое окружение) yorlig’ini ishlatish yetarli. 

---



 

Foydalanuvchi interfeysining yagonaligi, ya’ni WINDOWS muhitida 

oddiydan tortib murakkabgacha dasturlarning barchasida muloqat 

oynalarining, menyularining, vositalar panelining va boshqalarning yagona 

ko’rinishga ega ekanligi va hokozo imkoniyatlar aytish mumkin. 



  Universal grafika-WINDOWS dasturlarining qurilmalarga va dastur 

ta’minotiga bog’liqsizligini ta’minlaydi. 



 

Ma’lumotlar almashuvi- Windows dasturlararo ma’lumotlar almashish 

imkoniyatiga ega.  



  Windows muhitida electron pochta va faksdan foydalanish mumkin va 

hokozo. 

Endi esa biz mobile operatsion tizimiga misol tariqasida ANDROID operatsion 

sistemasini olsek bo`ladi. Android 

Android — Linux yadrosida yaratilgan portativ (tizimli) operatsion 

tizim boʻlib, Kommunikatorlar, planshetli kompyuterlar, elekron kitoblar, raqamli 

pleyerlar, qoʻl soatlari, netbuklar va smartbuklarda ishlatiladi. Google tomonidan 

sotib olingan Android Inc. kompaniyasi tomonidan yaratilgan. Keyinchalik Google 

tizim rivojlanishi bilan shugʻullanadigan Open Handset Alliance (OHA) ittifoqini 

tuzdi. Android yordamida Java dasturlarni tuzish mumkin. Android Native 

Development Kit Sida va boshqa tillarda yoziladigan dasturlarni yaratadi. 

2012-yilning 3-choragida sotilgan smartfonlarning 75 %ida Android operatsion 

tizimi oʻrnatilgan edi. 

Tarixi 

2005-yilning iyulida Google korporatsiyasi Android Inc. kompaniyasini sotib oldi. 

2007-yilning 5-noyabrida Google Open Handset Alliance (OHA) tuzilganligini 

eʼlon qilib, birinchi ochiq mobil Android tizimini namoyish etdi. 

2008-yilning 23-sentabrida operatsion tizimning birinchi versiyasini namoyish 

etdi. Birinchi versiya chiqqanidan soʻng tizim bir necha marta yangilandi. Bu 

yangilashlar tizimda aniqlangan xatolarni tuzatib, yangi funksiyalar qoʻshdi. 

2009-yilda platformaning toʻrtta updatelari (yangilashlari) chiqdi. Shunday qilib, 

fevralda turli xatolarni tuzatadigan 1.1 versiyasi chiqdi. Aprel va sentabrda mos 

ravishda 1.5 „Cupcake“ va 1.6 „Donut“ updatelari chiqdi. „Cupcake“ versiyasi bir 

qancha oʻzgartirishlar kiritdi: virtual klaviatura, video yozish va tomosha qilish, 

brauzer va boshqalar. „Donut“da birinchi marta CDMA tizimlarini qoʻllash paydo 

boʻldi. 2009-yilning oktabrida bir nechta Google akkauntlarini, HTML5 tilidagi 

brauzerni qoʻllaydigan va bir nechta yangiliklar kiritilgan Android 2.0 „Eclair“ 

operatsion tizimi chiqdi. „Eclair“ (2.1) versiyasida „tirik rasmlar“ paydo boʻldi va 

ekran blokirovkasinining koʻrinishi oʻzgardi. 

---

2010-yilning oʻrtasida Google Android 2.2 „Froyo“ versiyasi chiqdi. 2010-yilning 

ohirida esa Android 2.3 „Gingerbread“ namoyish etildi. Bu updatelar anʼanaviy 

blokirovkani raqamli yoki xarf-raqamliga oʻzgartirdi, „Kesish, nusxa koʻchirish“, 

qayta qoʻyish funksiyalarini soddalashtirdi va hokazo. 

2011-yilning 22-fevralida Android 3.0 „Honeycomb“ namoyish etildi. Uning 

asosiy yangiligi planshetga moslashtirilgani edi. 

2011-yilning 19-oktabrida chiqqan Android 4.0 „Ice Cream Sandwich“ — birinchi 

universal tizim (ham planshetlarga, ham smartfonlarga moslashtirilgan) chiqdi. 

2012-yilda tizimning yangi versiyasi — „Jelly Bean“ chiqdi. U iyunda 4.1 raqami 

ostida namoyish etilib, oktabr ohirida yangi update chiqqach 4.2ga oʻzgardi.