Ч а с т ь V i главный редактор

Ключевые слова: 
подростки, несовершеннолетние, несовершеннолетние жертвы преступлений, насильственные пре-
ступлений, жертва.
Б
үкіл әлемдегі балаларға қатысты зорлық-зомбылық 
күрделі мәселеге айналды: миллиондаған балалар фи-
зикалық және жыныстық зорлық-зомбылықтың құрбаны 
болады және көбінесе осы зұлымдық салдарынан зардап 
шегеді. Өкінішке орай, Қазақстан бұл тұрғыда басқа ел-
дерден артта қалып отырған жоқ. Біздің мемлекет балалар-
дың құқықтарын қорғауға қатысты көптеген халықаралық 
шарттар мен конвенцияларға қосылды, бірқатар ұлттық 
құқықтық актілер қабылданды, сондай-ақ балалардың 
құқықтарын қорғаудың үш деңгейлі жүйесі жұмыс істейді.
Бірақ, осының бәріне қарамастан, біздің балаларымыз 
шын мәнінде қорғалмаған.
2017 жылы кәмелетке толмағандарға қатысты жасалған 
қылмыстық құқық бұзушылықтар саны 29,3 % — ға азайған 
(2014 қарсы 2605), алайда аса ауыр қылмыстар саны 11,2 % — 
ға және ауыр қылмыстар 4,7 % — ға артқан.
Аталған деректер кәмелетке толмағандардың құқықтары 
әлі де бұрынғысынша бұзылатындығын куәландырады.
Көптеген қылмыс құрбандары — балалар үйден не-
месе балалар мекемелерінен шығып кетеді де, қатыгездікке, 
зорлық-зомбылыққа, ұрлыққа бейімділік таныта отырып, 
бейәлеуметтік мінез-құлыққа тартылады, алкоголь немесе 
есірткі қолданады.
Кәмелетке толмағандар құрбандары болып табыла-
тын қылмыстардың құрылымында меншікке, жеке тұлғаға, 
қоғамдық тәртіпке, халықтың денсаулығы мен иманды-
лыққа қарсы қылмыстар басым.
2017 жылы бала өлтіру 44,4 % — ға (27-ден 39-ға дейін) 
өскені байқалады. 39 кісі өлтірудің 22-ін жақын туыстары 

---

466
«Молодой учёный» . № 17 (307) . Апрель 2020 г.
Молодой ученый Қазақстан
Молодой ученый Қазақстан
(анасы, әкесі, әжесі, атасы, ағасы) жасаған. Мұндай кісі 
өлтіру тәсілдері мен әдістері, негізінен өртеу, тұншықтыру 
және суық қаруды қолдану арқылы ерекшеленеді.
Мысалы, Солтүстік Қазақстан Облысында, Мамлют 
ауданының Дубровное ауылында 06.11.2017 жылы Л. П. Ру-
салеева мас күйінде өзінің немересін тұрғын үйдің жылыту 
пешінде өртеп жіберген. Сотталушы Л. П. Русалееваның 
берген жауаптарынан жылыту пешіне орналастырғаннан 
кейін бала жылай бастаған, алайда ол от жағатын бөліктен 
шығып, есікті жауып кетіп қалған, бұл балаға қатысты қаты-
гездік, жамандық, садизм белгілерін көрсетеді.
Сондай-ақ, 30.03.2017 жылы Жамбыл облысында 1985 
жылы туған А. Д. Әбілхасимова өзінің 2010 жылы туған 
ұлын сандыққа жауып, басқа бөлмеге кетіп қалған. Нәти-
жесінде бала ауа жетіспеуінен көз жұмған.
2017 жылы кәмелетке толмағандарға қатысты жасалған 
мынадай қылмыстар айтарлықтай өскен: денсаулыққа 
қасақана ауыр зиян келтіру (106-б.) 51,4 %; зорлау (120-б.) 
123-тен 130-ға 5,7 % — ға; жыныстық сипаттағы күш қол-
дану әрекеттері (121-Б.) 10,7 % — ға; қарақшылық (192-б.) 
7-ден 14-ке 100 % — ға дейін; азаптау (110-б.) 2-ден 3-ке 
50 % — ға дейін.
Ал 2018 жылдың 3 айында денсаулыққа қасақана ауыр 
зиян келтіру (106-бап) 55,6 %; қорқытып алу (194-бап) 8-ден 
14-ке 75 %; бұзақылық (293-бап) 27-ден 39-ке 44,4 % — ға 
дейін өскен.
Аталған статистика қоғамның кәмелетке толмағандар-
дың психикасына және адамгершілік бейнесіне, сондай-ақ 
олардың денсаулығына орны толмас зиян келтіретін аса 
қауіпті құбылыстары туралы куәландырады.
Сонымен қатар, 2017 жылы кәмелетке толмағандарға 
қатысты жасалған 5728 қылмыстық құқық бұзушылықтар-
дың 586-ы кәмелетке толмағандар жасаған. Балаларға қаты-
сты зорлық-зомбылықтың салдары балалардың бір-біріне 
қатысты қатыгездікке ұшырайды [1].
Мысалы, Тараз қаласында 17.11.2017 жылы 7 сынып 
оқушысы төртінші сынып оқушысын зорлап, өлтірген. 
Қылмыс кезінде оқушы 14 жасқа толмаған. Адам өлтіру 
кезінде оқушылар қатты мас күйінде болған.
Кәмелетке толмағандардың жыныстық қол сұғылмау-
шылығына қарсы қылмыстарға қарсы күрестің халықара-
лық практикасын зерделеу мұндай қылмыстары үшін сот-
талған адамдардың барлық елдерінде өмір бойы немесе 
қауіпті деп танылған жағдайда кейіннен маманданды-
рылған медициналық мекемелерде ұстау арқылы белгілі 
бір мерзімге оқшаулайды деп көрсетті. Жекелеген мемле-
кеттерде осындай қылмыстарды жасағаны үшін өлім жа-
засы көзделген (Оңтүстік Корея, Иран, Ирак, Сауд Ара-
биясы, Қытай, сондай-ақ Таяу Шығыстың басқа да елдері).
Бұл ретте көптеген елдерде мерзімді өтеуден кейін 
дәрігерлер мен сот оның қоғам үшін қауіпті болуын 
тоқтатқанын шешкенше адам бостандыққа шыға алмайды. 
Францияда тағы бір балама — электрондық білезікті алып 
жүру рұқсат етіледі. Сонымен қатар АҚШ пен Польшада 
педофилдердің химиялық кастрациясы міндетті болып та-
былады, басқа еуропалық елдерде — ерікті.
Қазіргі уақытта жыныстық қылмыстардың дәрі-
дәрмектік алдын алу АҚШ-тың көптеген штаттарында (Ка-
лифорния, Флорида, Джорджия, Техас, Луизиана, Монтана), 
Канадада, Израильде және бірқатар еуропалық мемлекет-
терде (Ұлыбритания, Франция, Германия, Дания, Швеция, 
Польша, Норвегия) қолданылады. Мысалы, зорлаушы-
ларға хирургиялық кастрация жасайтын Чехияда 2000 жыл-
дан 2009 жылға дейін ерікті негізде 300 сотталушы кастра-
цияланған.
Осылайша, әлемнің барлық елдерінде кәмелетке тол-
мағандардың жыныстық қол сұғылмаушылығына қарсы 
қылмыстары үшін баламасыз санкция — бас бостан-
дығынан айыру көзделген.
Статистикалық мәліметтерге сәйкес 2017 жылы 2016 
жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда осындай құқық 
бұзушылықтар 20,2 % — ға (851-ден 679-ға дейін) төменде-
ген. Бұл ретте зорлаудың, сексуалдық сипаттағы күш қол-
дану әрекеттерінің тіркелген жағдайларының саны 5,7 %- 
ға (123-ден 130-ға дейін) — 10,7 % — ға (112-ден 124-ке 
дейін) өскен.
Бүгінгі күні осы санаттағы құқық бұзушылықтарды 
формальды түрде екі топқа бөлуге болады — бұл күш қол-
данып (қылмыстық кодекстің 120, 121 — баптары — зор-
лау, Сексуалдық сипаттағы зорлық-зомбылық әрекеттері) 
және күш қолданбай (122, 124 — баптары — он алты жасқа 
толмаған адаммен жыныстық қатынас немесе сексуалдық 
сипаттағы өзге де әрекеттер жасау және жас балаларды 
азғындық жолға түсіру).
Жалпы алғанда 62,5 % (2013 ж. — 47 %, 2014 ж. — 52 %, 
2015 ж. — 58 %, 2016ж. — 72,3 %) кәмелетке толмағандардың 
жыныстық қол сұғылмаушылығына тіркелген қол сұғушы-
лықтар Қылмыстық кодекстің 122 және 124-баптарында 
көзделген зорлықтық емес қылмыстарға тиесілі.
Сонымен қатар, аталған қылмыстардың саны туралы 
ресми статистикалық деректер істің нақты жағдайын 
көрсетпеуі мүмкін, өйткені кәмелетке толмағандарға қаты-
сты жыныстық қылмыстардың латенттік дәрежесі жоғары.
Психологиялық тұрғыдан қалыптаспаған балалар 
қорқынышқа, ұялуға бейім және болған жағдайға объек-
тивті баға бере алмайды.
Көбінесе бұл мына жағдайлармен байланысты: кәме-
летке толмағандардың жыныстық қол сұғылмаушылығына 
қол сұғатын қылмыстардың едәуір бөлігін ата-аналар, 
қорғаншылар, туыстар және басқа да жақын адамдар өзінің 
жасы мен ақылына байланысты өз құқықтарын қорғай ал-
майтын жас балаларға қатысты жасайды [2, с 147–149].
Зерттеу ең алдымен зорлық-зомбылық қаупіне ересек-
тердің тарапынан осындай бақылауы жоқ, сәтсіз және то-
лық емес отбасылардың балалары ұшырағанын көрсетті.
Соңғы уақытта маскүнемдік пен нашақорлықпен еріп 
жүретін қатыгездік пен зорлық-зомбылық қалыпты мінез-
құлыққа айналатын және бір ұрпақтан екіншісіне берілетін 
көптеген отбасылардың белгілі бір өмір салты байқалады. 

---