Ц и Суо- л с ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги

Францияда олий таълим тизими 87 университетни ўз ичига 
олади, шулардан бештаси - нодавлат католик институтлари ва 
учтаси - университет типидаги миллий политехника институт- 
лари. Университетлар қошида ихтисослашган институтлар: 
113 технология, 66 касб-хунар ва 30 педагогика институтлари бор. 
Давлат Миллий маориф, олий таълим ва фан вазирлиги сиймосида 
асосий бошқарув функцияларини бажаради. Ихтисослашган олий 
ўқув юртларининг аксарияти соҳа вазирликлари ва идораларга 
бўйсунади. Давлат олий таълимни молиялаштиришнинг асосий 
манбаи ҳамдир. Утган йили унга умумий харажатлар 17 млрд. 
еврони ташкил этди, шундан 5,6 млрд. евро умуммиллий 
бюджетдан ажратилди. Францияда олий таълим харажатлари 
мамлакат ялпи ички маҳсулотининг тахминан 1,1% ни ташкил 
этади, шундан 1% - давлат харажатлари, 0,1% - хусусий 
харажатлар. Назарий жиҳатдан олиб қараганда Францияда олий
Мирзиёев Ш.М. Танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва шахсий ясавобгарлих - ҳар бир 
раҳбар фаолияининг куидалик қоидаси бўлиши керак - Тошкент: Уэбекистон. 2017 - 46 б
118

---

таълим бепул. Амалда ўқишнинг ўзигина текин (ўқитувчиларга 
маошни 
давлат 
тўлайди), 
ўқув 
жараёни 
билан 
боғлиқ 
харажатларни 
талабанинг ўзи қоплайди. 
Бунга 
талабалар 
шаҳарчаси инфратузилмасидан фойдаланиш (130-700 евро), 
умумий ётоқхонада яшаш ва овқатланиш (270-600 евро) киради.
Японияда олий таълим мажбурий хисобланади ва у касб 
таълими билан узвий богликдир.. "Америкага етиб олиш ва ундан 
ўзиш" шиорини японлар 150 йилдан ортиқ вақт илгари ҳаётга 
татбиқ қила бошлашган, ўшанда бунга қадар ёпиқ бўлган 
мамлакат халқаро муносабатлар тизимини ўрната ва Ғарб 
технологияларини олиб кира бошлашган. Ш Ме\у§ & \¥ог1с1 КероП 
рейтингига кўра, бугунга келиб Япония турмуш даражаси бўйича 
жаҳонда бешинчи ўринни эгаллайди, Япония иқтисодиёти эса - 
Америка ва Хитой иқтисодиётидан кейин учинчи поғонада.
Бу мамлакатда ишлаб чиқаришни авгоматлаштириш юксак 
даражада эканлиги, у ишчи касби вакилларидан юксак малакага 
эга бўлишни талаб қилиши билан изоҳланади. Б}гунги кунда 
мамлакатда 600 га яқин университет бор, шулардан 425 таси -
хусусий. Уларда 2,5 млн.га яқин талаба таҳсил олади. Энг нуфузли 
олий ўқув юртлари - Токио, Киото ва Осака университетлари. 
Хусусий олий ўк^ в юртлари орасида энг машхурлари Тюо, Нихон, 
Васэда, Мэйдзи, Токай ва Кансай университетлари. Улардан 
ташқари 1-2 факультетда 200-300 талабани ўз ичига олувчи кўп 
сонли “жажжи” олий ўкув юртлари мавжуд. Бунга олий 
таълимнинг ноуниверситет сектори қўшилади. У кичик, техника 
коллежлари ва махсус тайёргарлик мактабларицан иборат. Барча 
университетларда ўқиш пулли. Олий ўкув юртининг нуфузи ва 
ихтисосликнинг машхурлигига қараб ўқиш ҳақи бакалавр 
даражаси учун 100 минг доллар ва ундан ортиқ (4 йиллик таълим) 
ва муниципал олий ўқув юртида санъат бакалаври даражаси учун - 
5 минг доллар. Кириш имтиҳонларига ҳам ҳақ тўлаш талаб 
этилади. Японияда меҳнат бозорининг мобиллик даражаси 
пастлиги туфайли, 
тадбиркорлар 
ўз 
таълим 
дастурларига 
пулларни киритишни маъқул кўрадилар.
119

---

Япония 2018 йилда ўз тарихида биринчи марта қонун 
даражасида мамлакатга хорижий ишчи кучини жалб қилишга доир 
чораларни қабул қилди 2020 йилгача Япония олий таълим 
муассасаларига хорижликлар ўқишга киришини енгиллаштириш 
мақсадида олий таълим тизимини ислоҳ қилиш режалаштирилган.
АҚШда 
олий 
таълим 
тизими 
марказлаштиришдан 
чиқарилган. Ҳар бир штат таълим соҳасида федерал қонун 
ҳужжатларига мувофиқ ўз сиёсатини олиб бориш ваколатларига 
эга. АҚШда ўқиш муддати тўрт йил бўлган университетлар ва 
коллежлар берадиган олий маълумотга нисбатан штатларнинг 
таълии департаментлари минимал талабларни белгилайдилар. 
Улар асосан универсигет фаолиятининг умумдавлат сиёсатига 
мувофиқлигини таъминлашга қаратилган,
АҚШ Федерал ҳукуматида таълим учун Таълим департаменти 
жавоб беради. У муайян даврда мамлакат учун устувор аҳамиятга 
эга бўлган таълим соҳаларини белгилайди. АҚШ Конгресси 
мамлакатда таълимни кучайтиришга таъсир этувчи қонунлар 
қабул қилади, Департамент эса федерал бюджетдан маблағларни 
тақсимлайди ва улардан фойдаланилишини назорат килади. 2016 
йилда Департамент бюджети 60 млрд. доллардан ортиқ бўлган, 
2016 йидда олий таълимга умумий харажатлар мамлакат ялпи 
ички маҳсулотининг 4,3% ни ташкил этган (2,1% - давлат 
харажатлари, 2,2% - хусусий харажатлар).
2002 йилдан бопшаб таълим соҳасида давлат сиёсати 
мамлакатда таълимнинг сифати ва очиқлик даражасини оширишга 
қаратилган. Сўнгги йиллар мобайнида АҚШда университетлар 
илмий фаолиятига алоҳида эътибор 
қаратилмоқда. 
Бувда 
мамлакат илмий салоҳиятини кучайтиришга урғу берилмокда. 
Хусусий университетлар 
ва коллежлар нафақат мустақил 
бошқарув, балки ўз мулки: ерлар, бинолар, илмий лаборатория- 
ларга ҳам эга. Бу ерда контрактга мувофиқ илмий тадқиқотлар 
олиб борилади. Кўпгина университетлар талабаларга таълим учун 
кредитлар беради. Уларнинг фоизи умумий молиялаштиришнинг 
энг катта қисмини (31%) ташкил этади. Яхши маълумот олган 
университет битирувчиси кредитни фоизлари билан бирга 2-3 йил
120

---

мобайнида қайтаради. Ўқиш ҳақини ўз чўнтагидан тўловчилар эса 
университетни 24% га маблағ билан таъминлайди. Хусусий 
эҳсонлар ва грантларга молиялаштиришнинг 14% тўғри келади, 
бошқа манбалар 20% ни ташкил этади.
АҚШда бакалаврлар тайёрлайдиган икки ярим мингга яқин 
коллежлар ва университетлар бор. Уларда қарийб 15 млн. талаба 
таҳсил олади. АҚШда хусусий олий таълим билан бир қаторда 
давлат олий таълими - жамоат университетлари ва коллежлари 
ҳам бор. 50 штатнинг ҳар бирида камида битта давлат 
университети ва бир нечта коллежлар фаолият кўрсатади. Жамоат 
таълими 36% га штат бюджетидан, 11% га - федерал бюджетдан, 
4% га - маҳаллий бюджетдан молиялаштирилади. 19% ни
талабалар ўқиш учун тўлайдиган ҳақ, 5% ни - грантлар ва 
контрактлар 
орқали 
хусусий 
эҳсонлар, 
26% 
ни 
-
молиялаштиришнинг бошқа манбалари ташкил этади.
АҚШда таҳсил олувчи чет эллик талабалар айниқса
кўпчиликни ташкил қилади (тахминан 600 минг киши). Уларни 
энг аввало ўқув фанлари ва дастурларини танлаш имконияти ўзига 
тортади. Ҳар бир университет билимларни баҳолаш ўз тизими ва 
ўз дипломига эга. Университет мутахассисларни буюртма қилувчи 
ва маблағ билан таъминловчи иш берувчилар билан бевосита 
муносабатларга киришади.
Германия 
олий 
таълим 
тизими 
345 
ўқув 
юртини
бирлаштиради. Бу ўқув юртларининг аксарияти (98%) давлатга 
қарашли. Хусусий олий ўкув юртлари давлат лицензиясига эга 
бўлишлари лозим. Уларда 2 млн.га яқин талаба таҳсил олади. 
Тизимнинг негизини университетлар ва уларга тенглаштирилган 
олий ўкув юртлари ташкил этади, Ноуниверситет типидаги олий 
ўқув юртларига бизнес, иқтисодиёт, сервис, қишлоқ хўжалиги ва 
амалий санъат соҳасида маълумот берувчи касб-ҳунар олий 
мактаблари ҳамда санъат коллежлари киради.
Германияда олий ўқув юртларига қабул қилишнинг умумий 
қоидалари белгиланган. Ўрта маълумот ҳақидаги диплом (АЬ1Шг) 
университетга кириш имтиҳонлари топшириш ҳуқуқини беради. 
Агар дипломдаги баҳолар умумий белгиланган стандартларга
121

---

мувофиқ 
келса, 
одатда 
абитуриент 
имтиҳонларсиз 
қабул 
қилинади. Германиянинг бирлашиши 1991 йилда бошланган олий 
таълии ислоҳотини белгилади. 
У таълим стандартларини 
унификация қилишга қаратилган. Натижада АЬ11иг дипломи 
эгасининг таёргарлик даражасини кафолатловчи омил сифатида 
қаралмай 
кўйди. 
Айрим 
нуфузли 
университетлар 
кириш 
имтиҳонлари ва танловлар ўтказа бопшадилар. Германияда олий 
таълиининг бошқа принципи “академик эркинлик”дир. У талабага 
ўқув фанларини мустақил танлаш имкониятини беради. Германия 
олий ўқув юртларининг хусусиятларидан бири ўкув жараёни ва 
илмий тадқиқотлар алоқаси бўлиб, у талаба графигининг 
ҳусусиятларини белгилайди. ҳар бир семестр маъруза ва 
номаъруза даврларидан иборат; сўнгги зикр этилган даврда талаба 
мустақил илмий иш билан шуғулланиши лозим.
Германия олий ўқув юртларида талаба касб бўйича амалий иш 
тажрибасини ўзлаштиради. Классик фанларнинг кенг мажмуидан 
иборат эски университетлар билан бир қаторда Германияда 
назария ва амалиёт ўртасидаги яқин алоқага ургу берувчи янги 
олий ўқув юртлари пайдо бўлмоқда. Келгусида илмий фаолият 
билан шуғулланишни истамаган абитуриент юздан ортиқ 
йўналшцда мутахассислар тайёрлайдиган олий махсус ўқув 
юртларидан бирини ёки политехника институтини танлайди. 
Амалий кўникмаларни мазкур олий ўқув юртларининг талабалари 
корхоналарда ўзлаштирадилар.