Ц и Суо- л с ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги

2.6. Америка менежменти концепциялари.
АҚШ давлат сифатида XVII аср охирида вужудга келди. 
Америкалик олим Р.Мертон прогестантча ахлоқнинг асосий 
қадрттлари 
фойдалилик, 
рацишализм 
ва 
индивидуализм 
эканлигини аниқлади. Бу қадриятлар америкаликларнинг этник 
менталитетига асос бўлди ва жамштнинг ривожланишига кучли 
таъсир кўрсатди. Америкаликлар индивидуализми улар жамият
33

---

ёки ҳукуматдан кўра кўпроқ ўзларига таянишга кўникканларини 
англатади. Ўзига ишонч ва табассум бизнесда муваффақиятнинг 
муқаррар омили ҳисобланади.
Америкаликларнинг 
бошқа 
халқлардан 
асосий 
фарқи 
жамиятнинг берклигидир. Уларни бошқа халқлар ҳаёти деярли 
қизиқтирмайди. Узаро муносабатларда ишбилармонлик устунлик 
қилади. 
Менежерлар 
ижтимоий гуруҳ 
сифатида ишловчи 
аҳолининг тахминан 15% ни ташкил этади. Барча менежерлар 
икки гурутсга бўлинади ва образли қилиб “олтин ёқалилар” (олий 
бўғин бошқарувчилари) ва “оқ ёқалилар” (ўрта ва қуйи бўғин 
бошқарувчилари) деб аталади. АҚШ саноатида ишчилар синфи 
“кўк ёқалилар” деб аталади.
Қуйидаги уч қоидага риоя этиш малакали раҳбарлик омили 
ҳисобланади: таҳлил қил, ажрат ва текшир. Америка менежмент 
амалиётида индивидуал мақсадаарни белгилаш асосида бошқариш 
кенг 
қўлланилади. 
Ходимлар 
компаниянинг 
стратегик 
мақсадларига кўшилиб, ўзлари муайян вақт оралиғида эришишни 
кўзлаган аниқ мақсадларни белгилайдалар. Режалар менежер 
билан уларнинг мақбуллиги, бажариш мумкинлиги ва асослилиги 
нуқтаи назаридан муҳокама қилинади.
Муваффақиятга эришиш учун Америкада ишни ҳаммадан 
яхши бажариш талаб этилади. Меҳнатни рағбатлантириш тизими 
шундай ташкил этилганки, ходимлар мукофот олиш учун бир- 
бири билан рақобатлашишига тўғри келади.
Америкалик муҳандис ва менежер Фредерик Уинслоу Тейлор 
(1856-1915) ўтказган тадқиқотлар “илмий менежмент” ижтимоий 
ҳаракатини бошлаб берди. Тейлор Бетлехем пўлат к)-йиш 
компаниясининг директори бўлган. Тейлор меҳнат сарфларига 
баҳо бериш ва оқилоналаштириш, ишлаб чиқаришни бошқариш 
принципларини таърифлаб берган, 
Меҳнат операцияларини 
ўрганиш жараёнида Тейлор уларни такомиллаштириш йўлларини 
топган ва асослаган.
Тейлор асарларининг аҳамияти шундаки, у маҳсулот ишлаб 
чиқаришни кўпайтириш вазифасини илк бор ишлаб чиқаришни 
кенгайтириш ҳисобига эмас, балки меҳнатни рағбатлантиришни
34

---

такомиллаштириш ва унинг интенсивлигини ошириш йўли билан 
ечди. Тейлор фикрига кўра, иш ҳақи даражасининг катталиги ва 
ишлаб чиқариш харажатларининг пастлиги самарали бошқарув 
негизидир.
Айнан Тейлор ўз асарларида “инсон омили” тушунчасини 
илмий муомалага киритди. Бу тушунча кейинчалик унинг 
издошлари томонндан ривожлантирилди.
Тейлор ғоялари америкалик тадқиқотчилар - эр-хотин Френк 
(1868-1924) 
ва 
Лилиан 
(1878-1972) 
Жилберт 
асарларида 
ривожлантирилди. Ф.Жилберт меҳнатни илмий ташкил этиш 
ҳаракатининг иккинчи лидерига айлацди. Ҳаракатларни ўрганиш 
йўли билан ҳар бир ишчи ва ҳар бир меҳнат тури учун ишлашнинг 
энг яхши усулини аниқлаш унинг касбий шиори бўлган.
Жилберт АҚШда биринчи бўлиб меҳнатни илмий ташкил 
этиш мутахассисларини тизимли тайёрлапши ташкил этди. У 
касбни тўғри танлаш концепциясини ривожлантирди. Унинг 
фикрича, меҳнатни илмий ташкил этишнинг мазмуни ҳар ким ўз 
жисмоний ва руҳий қобилиятлари кўпроқ мос келадиган иш билан 
шуғулланиши билан белгиланади.
Лилиан эрининг ишини давом эттирди. У Америкада 
психология доктори илмий даражасини олган биринчи аёлдир. 
Л.Жилберт 
тарихда 
биринчи 
“Корхонани 
бошқариш 
психологияси” асарини яратди. У бошқарувнинг муваффақиятини 
инсон руҳияти билан боғлади.
Таниқли ташкилотчи ва саноат рационализатори, муҳандис 
Гарринггон Эмерсон (1835-1935) илиий бошқарув масаласини кун 
тартибига кўйди. Уни корхонани ташкил этиш, айрим саноат 
тармокдари фаолиятининг самарадорлигини ошириш, давлат 
бошқаруви 
масалалари 
кўпроқ қизиқтирарди. 
Унумдорлик 
пришдшларидан бири сифатидаги интизом ҳақида гапирар экан, 
Эмерсон мазкур принципга риоя қилиш ташкилот фаолиятида 
йирик натижаларга олиб келишини таъкидлайди.
Олимлар “илмий бошқарув” йўналиши доирасида илгари 
сурган ғоялар “менежерлар инқилоби” деб номланган концепция 
яратилишига олиб келди. Ушбу концепцияга мувофиқ, ёлланма
35

---

ходимларнинг янги синфи - менежерлар эски элита - мулкдор 
капиталистларни сиқиб чиқаради.
XX асрнинг 1940-йилларида “инсоний муносабатлар” илмий 
йўналиши шаклланди. Мазкур йўналиш тарафдорлари Тейлор ва 
унинг издошлари яратган фойдали ғояларни рад этмасдан, уларни 
инсоний мазмун билан бойитишга ҳаракат қилдилар.
“Инсоний муносабатлар” йўналиши асосчиси АҚШга кўчиб 
келган ва Гарвард университетида дарс берган немис психологи 
Гюго Мюнстерберг (1863-1916)дир. У психотехника асосчи- 
ларидан бири ҳисобланади. Мюнстерберг касбга ярокдилик, касб- 
ҳунар таълими, савдода реклама масалаларини ўрганиш билан 
фаол шуғулланган Касб танлаш ва касбий танлаш йўналишининг 
ривожланишида унинг хизмати катта.
“Инсоний муносабатлар” мактабининг энг машҳур вакили 
америкалик социолог ва психолог Элтон Мейо (1880-1949) 
ҳисобланади. 
1922 
йил 
Австралиядан 
келган 
бу 
олим 
Пенсильвания университетида дарс бера бошлади, кейинчалик 
Гарвард университетига ўтди. У индустриал социология ва 
ижтимоий 
психология 
асосчиларидан 
бири 
ҳисобланади. 
Шунингдек Мейо меҳнат унумдорлигини ошириш муаммосини 
ўрганшига ҳам кўп эътибор берган.
Сўнгги 
ўн 
йилликда 
АҚШ 
иқтисодиёти 
Япония 
иқтисодиётидан ортда қолаётгани бўртиб намоён бўла бошлади. 
А.Морита 
фикрига 
кўра, 
бу 
америкаликлар 
менежмент 
психологияси соҳасида йўл кўйган хатолар билан боғлиқ.