Byudjet tashkilotlarida byudjet hisobi

 
4.Buxgalteriya hisobining asosiy tamoyillari. 
 
Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarda yuritilayotgan hisob siyosati o’ziga xos tamoyillarga 
amal qilmog’i kerak. BHMSning birinchi sonida buxgalteriya hisobi va moliyaviy 
hisobotning tamoyillari sifatida qo’yidagilar keltirilgan: 

ikki yoqlama qayd etish usuli bilan hisob yuritish. 

uzluksizlik. 

xo’jalik muammolari, aktivlar va passivlarni baholash. 

ishonchlilik. 

extiyotkorlik. 

mazmunning shakldan ustunligi. 

ko’rsatkichlarning kiesiyligi. 

moliyaviy hisobotning betarafligi. 

aktivlar va majburiyatlarning xaqikiy bahosi. 

hisobot davri daromadlari va xarajatlarining mosligi. 

tushunarlilik. 

ahamiyatlilik. 

muhimlik. 

xaqqoniy holis taqdim etish. 

tugatilganlik. 

izchillik. 

o’z vaqidalik. 

offsetting (moddalarning o’zaro qoplanishi). 

xolislik. 
Yuqoridagi tamoyillarga asoslanib yuritilgan buxgalteriya hisobi va 
tuzilgan moliyaviy hisobot barcha foydalanuvchilar korxona moliyaviy xo’jalik 
faoliyati haqida to’liq, tushunarli ma’lumot olishni va tegishli xulosa chiqarishni 
ta’minlaydi. 
Ikki yoqlama qayd etish usuli bilan hisob yuritish tamoyili xo’jalik jarayonlarini 
schetlarda ikki yoqlama yozuv usulidan foydalangan holda aks ettirilishini bildiradi. Ushbu 
tamoyilga ko’ra, xo’jalik jarayoni summasi bir schetning debeti va ikkinchi schetning 
kreditida aks ettiriladi. 
Uzluksizlik tamoyili xo’jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyatini qisqarishini va tugatish 
ehtimolini xarakatida bo’lmaydi. Agar korxona faoliyatida uzluksizlik tamoyil buzilish muhiti 

---

13 
mavjud bo’lsa, hisobotda beriladigan tushuntirish va izohlarda bu xakda ma’lumot keltirilishi 
lozim. 
Uzluksizlik tamoyili zaminida xo’jalik yurituvchi sub’etlarda xo’jalik 
faoliyati davomida uzluksiz ravishda buxgalteriya hisobi yuritilishi shartligi 
etadi. Korxona faoliyati tugaganida, buxgalteriya hisobini yuritish ham 
tuxtatiladi.
Xo’jalik muomulalari, aktivlar va passivlarni baholash tamoyili korxona barcha 
mulklarini va ro’y beradigan barcha xo’jalik jarayonlarini yagona pul bahosida o’lchanishiga 
asoslangan. O’zbekiston Respublikasida pul o’lchovi so’m va uning qismi tiyinda olib 
boriladi. 
Ishonchlilik tamoyili yuritiladigan hisob ishlarini xaqiqiyligi, xatosizligiga asoslanadi. 
Moliyaviy hisobotni naqadar ishonchli bo’lishi, buxgalteriya hisobi dastlabki xujjatlardagi 
ma’lumotlarni naqadar xaqqoniy ekanligiga bog’liqdir. 
Extiyotkorlik tamoyiliga rioya etilganda moliyaviy hisobot shakllarida aktivlar va 
daromadlar bahosini oshirib va majburiyatlar hamda xarajatlar bahosini pasaytirib 
ko’rsatilishiga yul qo’yilmaydi. 
Mazmunning shakldagi ustunligi tamoyili yuridik shakldan iqtisodiy mazmun 
ustunligini bildiradi. Xodisalar mohiyati doimo ham ularning yuridik shakliga mos 
kelavermaydi. Masalan, korxona o’z faoliyati davomida uzoq muddatga ijaraga olgan asosiy 
vositadan foydalaniladi, yuridik nuktai nazardan bu asosiy vositalar korxona mulki 
hisoblanmasada, balansni aktivi tarkibida aks ettiriladi. 
Ko’rsatkichlarning qiyosiyligi tamoyili xalq xo’jaligi korxonalari ma’lumotlarini 
o’zaro taqqoslash, shuningdek, bir korxona ichida bir necha hisobot davrlari ko’rsatkichlarini 
taqqoslash imkoniyatini yaratilishini bildiradi. 
Korxonalar ko’rsatkichlarini qiyoslash xalq xo’jaligi tarmoqlari bo’yicha 
ma’lumotlarni jamlashda, tahlil etishda, solishtirishda kerak bo’ladi. Shuningdek, tashqi 
foydalanuvchilar ular uchun kerakli bo’lgan korxonalar ko’rsatkichlarini qiyoslab olishlari 
uchun imkoniyat bo’lishi shart. 
Korxonalarni o’tgan davr ko’rsatkichlari bilan hisobot davrlari ma’lumotlarini 
taqqoslash shu korxona ichki boshqaruvi uchun ham zarurdir. 
Moliyaviy hisobotning betaravligi tamoyiliga ko’ra, hisob ishlarida xech qanday 
manfaatdorliklarga e’tibor bermaslik, g’ayrli xatolarga yo’l qo’ymaslik zarur. 
Aktivlar va majburiyatlarning xaqiqiy baholash tamoyili ularning tannarxi yoki sotib 
olingan narhi baholash uchun asos bo’lishiga tayanadi. 
BXMS larida ko’rsatilgan ba’zi bir hollarda xaqikiy baholar sotib olish bahosidan farq 
qilishi mumkin. 
Hisobot davri daromadlari va xarajatlarining mosligi daromad va xarajatlar tegishli 
hisobot davrida aks ettrilishini nazarda tutadi. Masalan, kelgusi davr daromadlari, kelgusi 
davr xarajatlari, amortizatsiya ajratmalari kabilar bir necha hisobot davrlari orasida 
takimlanadi. 
Tushunarlik tamoyili hisob va moliyaviy hisobotlar ma’lumotlarini foydalanuvchilar 
uchun oddiy va tushunarli bo’lishga asoslangan. 
Ahamiyatlilik tamoyili deganda, moliyaviy axborotlardan foydalanuvchilar uchun 
korxona xo’jalik faoliyatini baholash, tahlil etish, tegishli qaror qabul qilishda hisob 
ma’lumotlarini naqadar ahamiyatliligini bildiradi. 
Axborotning ahamiyatligi uning mohiyati va qiymatidan kelib chiqib belgilanadi. 
Muhimlik tamoyili axborotning foydalanuvchilar uchun naqadar kerakligidan kelib 
chiqib belgilanadi. Masalan, axborot ko’rsatilmasa yoki noto’g’ri ko’rsatilsa, moliyaviy 
hisobotdan foydalanuvchilarning tegishli iqtisodiy qarorlar qabul qilishiga salbiy ta’sir etsa, 
muhimlik tamoyili yuzaga keladi. 

---

14 
Xaqqoniy xolis taqdim etish. Moliyaviy hisobotlar foydalanuvilarda sub’ektning 
moliyaviy holati, muomulalalar natijalari, pul mablag’lari xarakati haqida xaqqoniy va xolis 
tasavvur xosil qilish kerak. 
Tugatilganlik tamoyili zamirida moliyaviy hisobotni ishonchligiga erishish maqsadida 
barcha axborotlarni to’liq va tugatilgan bo’lishi tushuniladi. 
Izchillik tamoyili hisob siyosati bir davrdan boshqa davrga izchil o’tkazilishini 
nazarda tutadi. Izchillik tamoyiliga rioya etish natijasida qo’yidagi imkoniyatlar yaratiladi. 

xo’jalik yurituvchi sub’ektning moliyaviy holatidagi o’zgarishlarni aniqlash, tahlil 
qilishda turli xiobot davrlari moliyaviy hisobotlarini qiyoslash; 

moliyaviy hisobot bandlarini guruhlab, kreditorlik qarz summalari esa «Passiv» 
bo’limida ko’rsatiladi; 

BXMS ga ko’ra, 4010 «Olinadigan schetlar» scheti bo’yicha debitorlik qarzi 
summasi ushbu summadan 4910 «Gumonli qarzlar yuzasidan zahiralar» schetidagi summa 
ayirilganidan keyingi qoldiq summa sifatida balans aktivida aks ettiriladi: 

Daromadlar, zararlar alohida holda ham, umumlashtirilganda ham uncha ahamiyatli 
bo’lmasa umumlashtiriladi. 
Yuqorida keltirilgan ikki holatdan tashqari daromad va xarajatlar, aktiv va passiv 
moddalari o’zaro qoplanishi mumkin emas. 
Agar daromadlar va xarajatlar hisoblangan bo’lsa, moliyaviy hisobotlar ilovasi 
izohlarda muhimlik tamoyilga ko’ra, yoritiladi. Masalan, debitorlik qarzi «Olinadigan 
schetlao» bandi bo’yicha aks ettirilishida, «Shubhali qarzlar bo’yicha qarzlar» summasi 
ayirilganidan so’ng aks ettirilgan bo’lsa, yillik hisobot ilovasi tushuntirish xatida xar ikkala 
schet summalari alohida – alohida yoritilishi shart. 
O’z vaqidadalik tamoyili axborotni foydaligini ta’minlaydi. Hisobotni o’z vaqidada 
tegishli foydalanuvchilarga etkazilmasligi axborotni ahamiyatlilik darajasini kamaytiradi. 
Axborotni o’z vaqidada etkazilmasligi foydalanuvchilarni tegishli qarorlar qabul 
qilishdan kechiktiradi yoki noto’g’ri xulosa chiqarishiga sabab bo’ladi. 
Offsetting (moddalarning o’zaro qoplanishi). 
Aktivlar va passivlar o’rtasida o’zaro qoplanishni amalga oshirish mumkin emas 
(boshqa BXMS larda nazarda to’tilgan holatlar bundan mustasno). 
Xolislik tamoyili moliyaviy hisobotda yoritilgan sub’ektning moliyaviy holati, xo’jalik 
faoliyatining moliyaviy natijalari va pul oqimi haqidagi ma’lumotlarni xolis bo’lishini 
ta’minlaydi. 
Xolislik tamoyiliga rioya etishda BXMSni buxgalteriya hisobini yuritishdagi va 
moliyaviy hisobotni tuzish asosiy tamoyillariga amal qilish zarur. 
Xo’jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyatidagi o’zgarishlar tezligi BXMS da ishlab 
chiqilmagan holatlarni yuzaga kelishiga sabab bo’lishi mumkin. 
Xo’jalik yurituvchi sub’ekt xolisona ravishda BXMS asosida mustaqil hisob yuritish 
siyosatini tanlaydi va qo’llaydi. Xo’jalik yurituvchi sub’ekt bunday hollarda, hisob yuritish 
usuli yuzasidan qabul qilingan mustaqil qarorlarni hisob yuritish siyosatida yoritishi kerak.