Buyuk ipak yo'li

4 -variant

1.O'zbekiston hududlarida ilk shaharlarning paydo bo'lishi jarayonlari

2."Buyuk ipak yo'li"-muloqat yo'li va hamkorlik yo'li

3.Amir Temurning markazlashgan davlat tuzish uchun kurashi va harbiy yurishlari

O'rta Osiyo hudididagi ilk davlatlar tuzilmalari haqida "Avesto"kitobi va qadimshunos olimlarning arxeologik izlanishlaridan bilib olishimiz mumkin.Ushbu davlatlar ko'plab shaharlardan tashkil topganligini qadimiy malumotlardan bilib olamiz .Qadimgi shaharlar hozirgi kunda ham malum miqdorda izlari saqlanib qolgan va olimlar tomonidan ushbu shaharlar batafsil o'rganishga harakat qilinmoqda.

Baqtriya podsholigining poytaxti hisoblangan Baqtriya shahri malum va mashhur hisoblangan.

Baqtriya baland va mustahkam mudofaa devorlari bilan o'ralgan,unda podshohning qalalari alohida ajralib turgan.Baqtiriya haqida Antik tarix olimlari ham malumot berishgan.Xususan Rim tarixchisi Kursiy Rufning malumoticha "Baqtiriya daryosi nomidan shahar va viloyatning nomidan kelib chiqqan" degan fikrni bildirib o'tgan.Nafaqat baqtirya balki tarixiy malumotlardan xylosa qiladigan bo'lsak ,qadimgi davlatlar nomlari ko'pincha daryo,qabila,xalq yoki shaharlar nomida kelib chiqqanligini ko'rishimiz mumkin.Shaharlarning paydo bo'lishi dastlabki davlatchilik asoslarida asosiy omil bo'lgan.Ilk aharlar O'zbekistonda bronza davrida milavv 2-mingyillik boshidan paydo bo'lgan,buni biz hozirgi Sherobod yaqinidagi Jarqo'ton yodgorligadan bilishimiz mumkin.Bu yodgorlik qa'la ark,shahar qismi va qbristonlardan iborat bo'lib,unda shohlar saroyi ,olov ibodatxona,kulollar mahallasi,turar joy manzilgohlari,qa'la devorlari va ikki mingdan ortiq qabrlar mavjud bo'lgan.Bu shahrda yashagan aholi guruhlarga bo'lingan:shahar amaldorlari,dindorlar,va oqsaqollar,harbiylar,savdogarlar,chorvador va dehqonlar.Ularning barchasi saroyda yashagan amaldorlar va dindorlar tomonidan boshqarilgan.Jarqo'ton aholisi o'rtasida ko'proq urug'chilik a'nanasi saqlangan.Ushbu shahar davlatning hudidi shahar qismdan,dehqonchilik qilinadigan Sherobod daryosi uzanidanva chorvachulik uchun zarur bo'lgan Ko'hitog' tog' yonbag'ridan iborat bo'lgan.Bu yodgorlikni davlatchilikning birinchi bosqichi bo'lgan qadimgi shahar-davlatlarning nusxasi hisoblandi.Jarqo'ton yodgorligi O'zbekiston hudididagi eng qadimgi shahar davlatdir yoki "Avesto" tilidagi "noma" davlatdir.O'zbekiston hudidida ko'plab qadimiy shaharlar mavjud:Baqtriya,Qiziltepa,Yerqo'rg'on,Uzunqir va boshqalar.Bu malumotlardan kelib chiqib aytishimiz mumkinki yurtimiz qadimiy o'tmishga ega davlatdir.

2.Xitoy hudidan boshlanib g'arb tomonga minglab km masofaga cho'zilgan Sharq va G'arbni tutashtirgan Buyuk ipak yo'li juda katta ahamyatga ega hisoblangan.Buyuk ipak yo'li tushunchasi birinchi bora nemis olimi Rixtgofen tomonidan kiritilgan.U XIX asrning 70-yillarida yozgan "Xitoy" nomli klassik asarida bu terminni keltirgan.Buyuk ipak yo'li mil_avv ll asrdan milodning XVI asrga qadar mavjud bo'lgan.U Sharq va G'arb xalqlaring keng miqyosda o'zaro madaniy aloqa vositasi hisoblangan.Ushbu yo'l turli xalqlarni madaniy jihatdan yaqinlashtirgan.Xalqaro ilmiy va Marifiy aloqalarda muhim rol o'ynagan,U insoniyat erishgan muhim yutuqlarni boshqa hududlarda tarqalishiga muhim omil hisoblangan.Sharq va Garb xalqlari o'rtasida ko'prik vazifasini bajargan,Umiminsoniyat rivojlanishida muhim rol o'ynagan.Buyuk ipak yo'li dastlabki tarmog'i Xitoy shahridan boshlanib Sharqiy Turkiston ,O'rta Osiyo,Eron,Mesopatamiya orqali O'rta Yer dengizigacha cho'zilgan.Xitoyning Ansi shahridan ikki ajralgan,Ipak yo'li bir qancha tarmoqlarga bo'lingan,Xususan bu tarmoq Ansi-Xami-Qoshg'ar orqali Qo'qonga,undan esa Toshkentga o'tgan,bu yerdan Jizzax va Samarqand orqali Buxoroga kelgan yo'l Urganch orqali Guryevga,u erdan Oq saroy orqali Qora dengiz bo'ylariga chiqqan.Yana bir tarmoq esa Dunxian orqali,Xo'tanga undan Lohurga o'tib ketgan.Buxoroga kelib bu tarmoq ikkiga bo'lingan:Janibiy yo'nalishi Buxoro-Qarshi-Termiz orqali Nishopurga o'tgan va Xirot orqali Hindistonga o'tib ketgan.Niahopurdagi tarmoqlardan biri Tehron-Kazvin-Hamodon-Bag'dod-Palmira yo'nalishi bo'ylab O'rta Yer dengizi bo'yidagi Tir shahriga cho'zilgan.Shimoliy tarmogi esa Xazar xoqonligi va Bulg'or davlati orqali Keiv rusi va Yevropa mamlakatlariga borib,bu tarmoq VI asrdan boshlab rivojlana boshlagan.

Mil-avv II asr boshlarida Dovon va Qang' davlatlariga kelgan Xitoy sayyohi Chjan Syan safaridan so'ng,Xitoy va O'rta Osiyo davlatlari o'rtasida diplomatik va savdo aloqalari boshlangan.Sayyohning bu davlatlarda ko'rgan narsalari keyinchalik Xitoy impiratorlarini qizig'isgini orttirgan.Xitoyliklarni Farg'onani zotdor otlari(bu otlarni Xitoyliklar samoviy otlar deb atashgan),rangli shishalari,zargarlik mollari qiziqtirsa,Yurtimizni ularning ipak va shoyi matolari,chinni buyumlar,choy mahsulotlari ajablantirgan va ularga talab katta bo'lgan.O'rta Osiyo hukmdorlari Buyuk ipak yo'lida savdo karvonlaring tinchligi uchun chora tadbirlarni ko'rishgan.Shu maqsadda kerakli joylarda karvonsaroylar,yemakxonalar,suv oladigan quduqlar qazilgan,rabot,sardobalar qurilgan.Bu inshoat namunalari hozirgacha ham saqlanib qolgan,xususan Qizilqum,Mirzacho'l,Malik cho'li sarhadlarida shunday obitalar saqlanib qolgan.Buyuk ipak yo'lining shuhrati ayniqsa Amir Temur va Temuriylar davrida yanada ortgan.Amir Temur davlatining rivojlanishida bu yo'lning ahamyati beqiyos ekanligini anglagan holda bu yo'lning xavfsizligini taminlashda ko'plab ishlarni amalga oshirgan.Bu davrda poytaxt Samarqand dunyo savdogarlari uchun yirik markazga aylangan.Turli mamlakatlardan kelgan savdogarlar o'z mollarini sotgan yoki xarid qilganlar.

Ammo keyinchalik XVI asrdan Buyuk ipak yo'li o'z ahamyatini yo'qotgan.Buning sabablari bir nechta hisoblanadi hozir buni sabablarni bir nechtasini ko'rib chiqamiz:Amir Temur vafotidan keyin kelib chiqqan janjallar toju-taxt uchun bo'lgan urishlar,ilg'or Yevropa sayyohlari tomonidan olib borilgan buyuk geografik kashfiyotlar tufayli Hindiston,Xitoy tomon suv yo'llaring ochilishi,xususan bu yo'lga nisbatan e'tiborni kamayoshiga olib keldi.

Bu yo'lga nisbatan etibor haligacha kaygani yo'q.O'zbekiston mustaqil bo'lgach Buyuk ipak yo'li ananlarini qaytadan tikladi.Qadimdan Sharq va G'arbni bir biriga bog'lagan O'zbekiston hudidi va uning qadimiy shaharlari bugun ham mustaqil davlatimizni xorijiy davlatlar bilan bog'lovchi muhim vosita rolini o'ynamoqda.Xususan Buyuk ipak yo'lini etiborini birinchi prezedentimiz Islom Karimov so'zlaridan ham anglashimiz mumkin."Qadim zamonlardan Sharq va G'arbni bog'lab turuvchi Buyuk ipak yo'li O'bekiston orqali o'tgan.Bu yerda savdo karvonlari tutashgan,tashqi aloqalar hamda turli madaniyatlarning bir-birini boyitish jarayoni jadal kechgan.Bugungi kunda ham Yevropa va Yaqin Sharqdan OsiyoTinch okeani mintaqasiga olib boradigan yo'llar shu yerda kesishadi"

Shu tufayli ham O'zbekiston Buyuk Ipak yo'li ananalarini tiklash va rivojlantirishga alohida ahamyat bermoqda.Bu borada UNESCO rahnomoligida "Buyuk Ipak yo'li" dasturining ishlab chiqilishi muhim ahamyat kasb etmoqda.Xullas O'zbekiston dunyoga chiqishga,xalqaro bozor uchun raqobatdosh mahsulotlar ishlab chiqarishga hamda G'arb va Sharq o'rtasida azaldan davom etgan muhim vosita koprik rolini bajarishga muhim intilmoqda.

4.Adolat va insof bilan tangri yaratgan bandalarini o'zimdan rozi qildim.Gunohkorga ham,begunohga ham rahm qilib,haqqoniyat yuzasidan hukm chiqardim.Xayr-ehson ishlarim bilan odamlar ko'nglidan joy oldim.AMIR TEMUR

Yuqoridagi so'zlardan anglab olishimiz mumkinki,buyuk sohibqironning qanchalik qudrati buyuk bo'lganligini.Amir Temur vatanimiz tarixida o'chmas iz qoldirgan inson hisoblanadi.Bu insonni esga olganda bevosita tariximiz qanchalik shonli bo'lganligidan g'ururlanasan kishi.

Amir Temur turkiy barlos urug'ining oqsoqollaridan bo'lmish Muhammad Tarag'ay va Buxoro shariat qonunlari aharhlovchisining qizi Takina Mohbegimning farzandi bo'lib,1336 yil Shahrizabzga yaqin Xo'jailg'or qishlog'ida tug'ilgan.Amir Temur yoshligidan chavondozlikka,harbiy ishlarga qiziqadi.Temur siyosiy kurash maydoniga XIV asrning 60 yillarida kirib kelgan.Bu davrda Movaraunnahrda 10 yaqin bekliklar mavjud bo'lgan.Ular bir biri bilan kelishmovchilikda bo'lgan,Ushbu davrning o'zi kuchli markazlashgan davlat tuzishni taqozo etgan va buni Temur juda yaxshi tushingan.1360 yilda Tugliq Temur bosqini ro'y beradi.Amir Temur o'ylab vaqtdan yutish maqsadidaTug'liq Temur xizmatiga kiradi.Biroz vaqt o'tgach Balx hokimi Amir Husayn bilan ittifoq tuzib 1362-1364 yillarda mo'gullarga zarbalar beradi.Tug'liq Temurning o'g'li Ilyosxo'ja 1365-yil bahorida yurish qiladi va Chinoz atrofida tarixda "Loy jangi"bilan mashhur jang bo'lib o'tadi.Bu jangda xoinlik yuz beradi ya'ni Amir Husayn jangga kirmaydi va Temur chekinishga majbur bo'ladi.Ilyosxo'ja bu jangda g'alaba qozonib Samarqand tomonga yo'l oladi va u yerda Sarbadorlar qarshiligigauchrab mag'lub bo'ladi va orqaga qaytadi.1370 yilda Amir Temur Amir Husaynga qarshi yurish qiladi va uni yengadi va qatl etiladi.Endigi vazifa markazlashgan davlat tuzish masalasi turardi va shu boisdan dastlab Sirdaryo va Amudaryo oralig'idagi hududlarni dimloparik yo'l bilan birlashtiriladi.Amir Temur tomonidan koplab yurishlar olib boriladi:1370-1371- yillarda Farg'ona,O'tror,Yassi,Toshkent,Hisor,Badaxshon,Qunduz bo'ysundiriladi.

1381-yilda Hirot,Seiston,Mozandaron,Saraxs,Sabzavor bo'ysundiriladi.1371-1389- yillarda 7 marta Mo'g'uliston hukmdori Amir Qamariddinga qarshi yurish qilib sharqiy,shimoliy birlashtiriladi.1371,1373,1375,1379,1388 yillarda Xorazmdagi so'fiylar sulolasi hukmdorlari:Husayn,Yusuf va Sulayamonga qarshi yurishlar olib boradi.Amir Temur XIV asrning 80 yillaridan xorijiy yurtlarga harbiy yurishlar tashkil etadi.Amir Temur 3 yillik (1386-1388),5yillik(1392-1398),7 yillik (1399-1405) yurishlari davomida Ozarbayjonda jaloyirlar,Sabzavorda sarbadorlar,Hirotda kurtlar davlatini tugatib,Eron va Xurosonni bo'ysundiradi.1398 yilda Dehli sultonligini,1400 yilda Suriyaga Halab va Beyrutni,1401- yilda Damashqni egallaydi.1402 yilda usmoniylar imperiyasi Yildirim Boyazidga qarshi yurish qilib mag'lub etadi.1404 yilda Temur Kichik Osiyodan Samarqandga keladi va Xitoyga yurishga tayyorlanadi.1404 yil qishida 200 mingkishilik qo'shin bilan Xitoyga qarshi yurishga otlanadi,ammo O'trorda to'xtaydi va betobligi tufayli shu yerda 1405- yil 18 fevralda vafot etadi.Amir Temur o'z hukmronligi davrida yurtni obod qilishga,xalq faravonligi yo'lida,obodonchilik ishlarini olib borganligidan kelib chiqib,bu hukmdorning qanchalik buyuk ekanligiga amin bo'lamiz.

Murodov Tohir 1- kurs Arxeologiya yo'nalishi