Buxoro tarixi

4.2.Arablarga qarshi qaratilgan xalq harakatlari 
Buxoro va uning atrofida 750 yilda abbosiylarga va Abu 
Muslimga qarshi qo‘zg‘olon boshlangan. Qo‘zg‘olonga asli 
arablardan bo‘lgan Sharik ibn Shayx al-Maxriy boshchilik qilgan. 
Harakat abbosiylar va ummaviylar o‘rtasidagi kurash natijasi ham edi. 
Narshaxiy ma’lumotlariga qaraganda, Sharikning tarafdorlari 
ichida hatto Buxoro amiri Abduljabbor ibn Shayb va Xorazm amiri 
Abdulmalik ibn Xuzayl kabi nufuzli kishilar ham bor edi, lekin bu ikki 
amir qo‘zg‘olonga rahbarlik rolini o‘ynamagan. 
Oradan ko‘p o‘tmay, 770-780-yillarda Movarounnahrda “oq 
kiyimliklar” ko‘zg‘oloni deb nom olgan Muqanna boshchiligidagi 
harakat keng yoyiladi. Harakatga Muqanna (Niqobdor) laqabi bilan 
mashhur bo‘lgan marvlik hunarmand Hoshim ibn Hakim rahbarlik 
qiladi. U Mazdak g‘oyalariga (ijtimoiy tenglikni, xususan er-zamin, 
boylik-zar, hokimiyat-zo‘r, ayollar-zanni teng ravishda taksimlash) 
asoslangan ijtimoiy tenglik va erkin hayotga da’vat etuvchi ta’limotni 
targ‘ib etib, paygambarlikni da’vo qilgani va Xuroson noibining 
xalifaga qarshi isyonida qatnashgani uchun xalifa Mansur tomonidan 
zindonga tashlangan edi. Zindondan qochib, 769-yil yana Marvga 
qaytib keladi va atrofiga tarafdorlarini to‘plab, arablar zulmiga va 
xukmronligiga 
karshi 
ko‘zg‘alishga 
da’vat 
qiladi 
va 
Movarounnahrning barcha viloyatlariga tashviqotchilarini yuboradi
2
.
1
Вамбери Ҳ. Бухоро ёхуд Мовароуннаҳр тарихи. –Тошкент: Ғафур-Ғулом номидаги 
Адабиёт ва санъат нашриёти, 1990. –Б.15.
2
Мирзақулов Б. Бухоро тарих зарварақларида. 1 китоб. –Тошкент: LESSON PRESS, 
2016. -Б.35.

---

78 
 
“Oq kiyimlilar” harakati 
Ushbu harakat tarixda “oq-kiyimlilar”qo‘zg‘oloni nomini bilan 
mashhur. Samarkand, Kesh, Buxoro va Narshax shaharlari 
qo‘zg‘olonchilar markaziga aylanadi.
Narshax qo‘rg‘oni (hozirgi Vobkent tumani markazi yaqinida) 
qo‘zg‘olon markazlaridan biri bo‘ldi. Umuman, Buxoro shahri atrofi 
harakatning eng yirik markazlaridan biri edi. Bu erda harakatni islom 
dinidan qaytgan buxorxudot Buniyot ibn Tug‘shodaning o‘zi qo‘llab-
quvvatlardi. U arablar hokimiyatini juda yomon ko‘rgan va Buxoro 
erini hamda uning mustaqilligini qayta tiklash uchun qo‘zg‘olonda 
ishtirok etadi. 
Muqannaning Buxoro shahri atrofida juda tez muvaffaqiyat 
qozonishi buxoroliklarni juda tashvishga soladi. Shaharning 
musulmon doiralari Muqannaga qarshi darhol qat’iy kurash olib 
borish bilangina o‘zimizni qutqara olamiz, deb o‘ylaganlar, chunki 
Buxoroning o‘zidayoq Muqannani qo‘llashga tayyor turgan guruhlar 
ham bor edi. Bular ichida Muqannaning qizg‘in tarafdori bo‘lgan 
Hakim ibn Ahmad degan kishini ko‘rsatib o‘tish lozim. Narshaxiy 

---

79 
uning uch yordamchisining ismini keltiradi. Ulardan ikkitasi - 
Xashariy yoki Hishriy va Bohiy, aftidan, Buxoro atrofida joylashgan 
Fuzaiy keshkidan chiqqan bo‘lib, Hakim ibn Ahmadda sarxang (ya’ni 
kichikroq qo‘shin lashkarboshisi) bo‘lib xizmat qilishgan. Uchinchi 
sarxangning nomi Girdak edi. U g‘ijduvonlik bo‘lgan. Ismlariga 
qaraganda, ularning uchchovi ham so‘g‘dli bo‘lganlar. Chamasi ular 
arab ismlaridan namoyishkorona voz kechib, o‘zlarini so‘g‘d ismlari 
bilan 
ataganlar. 
Narshaxiy 
ularning, 
shubhasiz 
qobiliyatli 
bo‘lganliklarini inkor qilmaydi, lekin o‘zi Muqanna harakatining 
dushmani bo‘lgani uchun ularni ayyorlar, deb ataydi. 
Ular Narshax qo‘rg‘onini mustahkamlab, Buxoroga hujum 
qiladilar. Bu vaqtda Buxoro amiri bo‘lgan Husayn ibn Maoz halifa 
Maxdiy tomonidan maxsus yuborilgan Jabroil ibn Yahyoni yordamga 
chaqirdi. Buxoro amiri buyrug‘i bilan musulmonlar 776-yil aprelida 
katta qo‘shin bilan Narshax devorlari tagiga keldilar. Buxoro qozisi 
Amir ibn Imronning taklifi bilan Muqanna tarafdorlarini xato yo‘ldan 
voz kechib, islom diniga qaytishga undash uchun harakat qilib 
ko‘rildi. Biroq oq kiyimlilar qattiq turdilar va sharmandalarcha taslim 
bo‘lish to‘g‘risidagi taklifni eshitgilari ham kelmadi. Yana 
to‘qnashuvlar boshlandi, to‘rt oycha davom etgan qattiq 
to‘qnashuvlardan so‘ng Muqanna tarafdorlari engildilar va bu jangda 
ular faqat o‘lganlar hisobidan 700 kishi yo‘qotdilar. 
Ular sulh tuzishga majbur bo‘ldilar. Tuzilgan shartnomaga 
muvofiq, qo‘zg‘olonchilar o‘z qishloqlariga tarqab ketishlari, qonuniy 
amirlarga bo‘ysunishlari, yo‘llarda musulmonlarni talamasliklari, 
musulmonlarning uylariga hujum qilmasliklari va qaytadan musulmon 
bo‘lishlari kerak edi. G‘oliblar esa qo‘zg‘olonchilardan o‘ch 
olmaslikka va’da berdilar. Shartnomaga Buxoro oqsuyaklari imzo 
chekdilar. Biroq, musulmon askarlari Buxoroga qaytib kelishga 
ulgurmaslaridanoq Muqanna tarafdorlari yana qo‘zg‘olon ko‘tardilar. 
Buxoro atrofi yana qo‘zg‘olonchilar qo‘liga o‘tdi.
Xalifa Mahdiy kurashning borishidan tashvishga tushib, 
Muqannaga qarshi Buxoro va uning atroflarida muvaffaqiyatli kurash 
olib borish uchun Jabroil ibn Yaxyoga qo‘shimcha kuchlar yubordi. 
Narshaxiyning yozishicha, Jabroil ibn Yaxyo qo‘shin bilan 
Buxoroning shimoliy tomoniga kelgan va shaharning Samarqand 
darvozasi yonida istehkom qurgan. 

---

80 
Keyingi ikki yil ichida ham Buxoro hukmronlari Muqanna 
tarafdorlariga qarshi kurash olib borganlar. Arablar Muqannaga 
Buxoroda zarba berishning bosh yo‘li sifatida ularning asosiy tayanch 
markazi Narshax qal’asini qo‘lga olishga harakat qiladilar.
Chunki bu qal’a qo‘lga olinmas ekan, arablar Buxoro shahri va 
uning atroflarini erkin boshqara olmas edilar. Bu o‘lkada o‘zlarining 
xo‘jalik siyosatini yurgizishlariga hamisha to‘siq bor edi. Negaki, 
Muqanna tarafdorlari ham dastlabki muvaffaqiyatsizliklardan so‘ng 
bekor o‘tirmadilar. Garchi hali yoz endi boshlangan va g‘alla hali 
pishmagan bo‘lishiga qaramay, qo‘zg‘olonchilar g‘allani ko‘kligicha 
o‘rib, Narshax qal’asiga tashib keltira boshlaydilar. Chunki bo‘lajak 
qattiq kurashga tayyorlana boshlagan edilar. 
Vaziyatning murakkablashib borayotganligini ko‘rgan Buxoro 
amiri Narshax qal’asiga qat’iy hujum qilishni buyuradi. Jabroil ibn 
Yaxyo qishloqni o‘rab turgan devorlar atrofida 50 gaz chamasi 
nariroqdan zovur qazishni buyuradi va bu zovurda o‘z askarlarini 
joylashtiradi. Jabroil ibn Yaxyo qishloqni bir necha muddat qamal 
qiladi, lekin qamal muvaffaqiyatsiz chiqqach, qal’aning tagini 
kovlamasdan uni olib bo‘lmasligiga ishonadi. 
Arablar o‘z qarorgohlaridan Narshax devoriga qarab chuqur 
zovur qaziydilar. Qazish ishlari tun qorong‘uligida olib boriladi. 
Zovurning qazib bo‘lingan joylariga ustunlar o‘rnatilib, ustini qamish 
va tuproq bilan yopadilar.
Yashirincha qazilgan bu zovur ham 50 gazga etgandan so‘ng 
Jabroil ibn Yaxyo darvoza yaqinidagi asosiy minoralardan birining 
tagiga ko‘p o‘tin qalashga va ustiga neft sochib o‘t qo‘yishni 
buyuradi. Biroq o‘tin yonmaydi, chunki bu joyning usti yopiq 
bo‘lganligi uchun havo kirmas edi. Shundan keyin tagiga zovur 
qazilgan minora qarshisiga manjaniqlar, ya’ni katta toshotar 
mashinalar keltirishga buyruq beriladi. Bu mashinalar ishga 
tushirilgandan so‘ng minoraning kattagina joyi yoriladi. Zovur 
o‘pirilib havo kira boshlaydi va qalab qo‘yilgan o‘tin yonib ketib o‘t 
butun minoraga tarqaladi. Natijada Narshaxni o‘rab turgan devorning 
bir qismi qulab tushadi. Shundan so‘nggina Jabroil ibn Yaxyoning 
askarlari qal’aga kiradilar. 
Arablar Narshax mudofaasining iste’dodli boshlig‘i bo‘lgan 
Hakim ibn Ahmadni qo‘lga tushiradilar va Jabroil ibn Yaxyo o‘z 
o‘g‘li Abbosga uni yashirin ravishda o‘ldirishni buyuradi. U shu tariqa 

---

81 
o‘ldiriladi. Jang qilganlar ichida Hakim ibn Ahmadning 
yordamchilaridan biri - Bohiy ham halok bo‘ladi. Faqat Girdak qutulib 
qoladi. U o‘zini ta’qib qilib kelayotgan kishilardan yashirinib, 
Muqanna askarlari safiga qo‘shilish uchun Muqanna oldiga ketadi. 
Xalifa qo‘shinlari Buxoroda g‘alaba qilganlaridan keyin 
Sug‘dga yurish qiladilar. Nihoyat, arablar 783-yil Muqanna 
joylashgan qal’ani egallaydilar. 806-810-yillarda butun Movarounnahr 
amir Rafe’ ibn Lays qo‘liga o‘tdi. Uni Xuroson noibining og‘ir soliq 
zulmidan va poraxo‘rligidan g‘azablangan so‘g‘diylar faol ko‘llab-
quvvatlashdi. 809-yilda xalifa Horun ar-Rashid unga qarshi katta 
qo‘shin yubordi va Buxoro qamal qilindi. Mudofaaga Rafe’ ibn 
Laysning ukasi Bashir boshchilik qildi. Nihoyat shahar zabt etildi, 
Bashir asir olinib, xalifaning buyrug‘iga ko‘ra qatl qilindi. 
Abbosiylar halifalikning sharkiy erlariga, sharqiy viloyatdan 
chiqqan axoliga Ummaviylarga nisbatan ko‘proq tayanishgan. Ammo 
vaqt o‘tishi bilan, avvalo, muttasil bo‘lib turgan qo‘zg‘olonlar ta’sirida 
ular hokimiyatga mahalliy, arab bo‘lmagan zodagonlar vakillarini ham 
jalb etish zarurligini tushunib etdilar. Bunday zodagonlar vakillari 
jumlasiga Hirot viloyatidagi Pushanga (Bushanja) shahridan chiqqan 
Tohir ibn Husayn ham mansub edi. 811- 812-yillarda Tohir nbn 
Husayn Axvazning isyonkor noibiga qarshi yurish qildi. Uch bosh 
ko‘mondonning ikki nafari: Tohir va buxorxudot Abbos asli 
Buxorodan chiqqan. Boshqa buxorxudot Muhammad ibn Ahmad 
Babak qo‘zg‘olonini (816-837) bostirgan lashkarning yirik harbiy 
boshliqlaridan biri edi
1
. 
Tohiriylar sulolasining asoschisi Tohir ibn Husayn 874-yili 
Xorazmdan chiqib, Buxoro voxasi tomon yo‘l oldi va besh kunlik 
qamaldan keyin Buxoroni ko‘lga kiritdi. Uning qo‘shinlari tomonidan 
qilingan beboshlik sababli, shaharning kattagina qismi yonib ketdi, 
buxoroliklar qo‘zg‘olon ko‘tarib, Husayini qochishga majbur qildilar. 
Undan keyin Buxoroni keyinchalik mashhur bo‘lgan Somoniy amir 
Ismonl ibn Ahmad boshqara boshladi.
Arablar fathi Markaziy Osiyo, jumladan, Buxoro tarixida 
muhim burilish davri bo‘ldi. Islom dini mintaqa hayotiga kirib keldi 
va bu erda mustahkam ildiz otdi. Buxoroda musulmon davrini 
islomgacha bo‘lgan davr bilan bog‘lovchi zanjir tanga zarb qilishdir. 
1
Бухоро Шарқ дурдонаси / Муаллифлар жамоаси. – Тошкент: Шарқ, 1997. – Б.36-37.

---

82 
Arablar kelishi bilan buxorxudot tangalari namunasida kumush tanga 
ishlab chiqarish davom etdi. Lekin ikkala davr tangalari o‘rtasidagi 
farq shunda ediki, endi bu tangalar draxma emas, balki dirham deb 
atalgan va ularda pahlaviy va so‘g‘d yozuvlari barobarida, odatda 
qisqa (bir-ikki so‘z) arab yozuvlari bitilgan. IX-X asr ko‘lyozma 
manbalarida shunday tangalarning uch turi: musayyabiy dirhamlari. 
muhammadiy va g‘itrifiy turlari tavsiflangan.