170
o‘zgarishlarni inobatga olmaganda, avvalgi davrlar an’anasi mavjud
bo‘lib qoldi.
Buxoro xonlik poytaxti bo‘lgan davrda alohida me’morchilik
maktablari
1
tashkil etilib, nafaqat poytaxtda, balki boshqa shaharlarda
ham shaharsozlik borasida katta ishlar amalga oshirilgan. Siyosiy
vaziyat qanday bo‘lishidan qat’iy nazar,
hukmdorlar va ularning
amaldorlari tarafidan qurilish ishlariga alohida e’tibor qaratilgan.
Shuning natijasi o‘laroq, poytaxtda Abdulazizxon, Ubaydullaxon
madrasalari,
Boqi
Muhammad,
Ubaydullaxon
masjidlari,
Subhonqulixon Registonda qazdirgan quduq, Dor ash-shifo, Balxda
Nodir Muhammad va Subhonqulixon madrasalari,
uning atrofida
chorbog‘lar, Balx arkidagi imoratlar, hazrati Ali mozoridagi gumbaz
2
hamda boshqalar fikrimizning tasdig‘idir.
Ushbu davrda Buxoro me’morchilik maktabi namoyondalari
tomonidan barpo etilgan inshootlarda alohida o‘ziga xoslik mavjud
bo‘lib, ular bir-birini takrorlamaydi, ya’ni har biri alohida geometrik
(aniqrog‘i stereometrik) chizma asosida tuzilgan. Me’morchilik
inshootlarining interer qismlari yangi bunyod etilayotganlari uchun
rivojlanish yo‘lida manba
3
bo‘ldi va bu an’ana keyingi davr tarixiy
yodgorliklariga ko‘chib o‘tdi.
O‘zaro
urushlar, iqtisodiy tanglik yillarida esa binolarni barpo
etishda boshqa oddiyroq, ammo iqlimiy o‘zgarishlarga chidamli
mahsulotlardan ham keng foydalanilgan. Jumladan poydevoriga nam
ko‘tarilmasligi uchun qamish yotqizilgan holatlar ham uchraydi
4
. Yoki
bo‘lmasa, ichki devorlar orasiga g‘isht bo‘laklari va xom g‘ishtlardan
ham ishlatilgan.
Ashtarxoniylar sulolasining poytaxti bo‘lmish Buxoro shahri
me’morchiligida ushbu davrda me’morlar inshootlarning qurilishiga
alohida e’tibor berishgan hamda
binolarning bezak ishlarida
naqshinkor mayolika aralash usuldan foydalanganlar, ko‘pincha
terrakota asosida geometrik mozaikani ham ishlatishgan
5
. Ammo
1
История Бухары. Под редакцией И.Муминова. -Ташкент: Фан, 1976.- Б. 145.
2
Азамат Зиё. Ўзбек давлатчилиги тарихи.-Тошкент: Шарқ, 2000.- Б.273.
3
История Бухары. Под редакцией И.Муминова. -Ташкент: Фан, 1976.- Б. 145.
4
Бухоро Шарқ дурдонаси/ Муаллифлар жамоаси.-Тошкент: Шарқ 1997. - Б. 99.
5
Ўзбекистон тарихий обидаларидаги битиклар. Бухоро/ Муаллифлар жамоаси. -
Тошкент: Uzbekistan Today, 2016. -Б. 538.
171
siyosiy va iqtisodiy tanazzul oqibatida ularda ishlatilgan bezaklarning
sifati tobora pasayib boravergan.
Buxoro me’morchilik maktabi Temuriylar davrida bunyod
etilgan Ulug‘bek madrasasi asosida shakllangan bo‘lib, buning
o‘ziyoq mintaqada me’morchilik an’anasiga aylanadi. Bu shakldagi
binolarni barpo etish usuli O‘rta Osiyoning boshqa inshootlarida ham
yaqqol ko‘zga tashlanadi.
Ma’lumki, XVII asr boshlarida Shayboniy Abdullaxon II
davrida erishilgan
yutuqlardan kam foydalanilib, asosan Temuriylar
davri me’moriy inshootlariga taqlid kuchaya borgan. SHu bilan
barovarida yirik ansambllar barpo etish an’anasi qayta tiklana bordi.
O‘rta Osiyo me’morchiligining go‘zal kompozitsion ko‘rinishi
sanalmish Labi Hovuz ansambli bugungi kungacha ko‘pchilik
tadqiqotchilarning diqqatini o‘ziga tortib kelmoqda. U bir necha
tarixiy me’moriy inshootlardan tashkil topgan. Ansambl inshootlari
ichida dastlab qurilgani Ko‘kaldosh madrasasi sanaladi. 1569- yilda
Shayboniy hukmdor Abdullaxon tomonidan O‘rta Osiyoda yirik
madrasa qurdirishga qaror qiladi. Shuning
natijasida davlat amaldori
Qulbobo Ko‘kaldosh qurilish ishlariga boshchilik qilgan. Qiziqarli
jihati, bu Abdullaxon davrida Ko‘kaldosh qurdirgan yagona madrasa
emas edi.
1
Inshoot O‘rta Osiyo madrasalari orasida eng kattasi
hisoblanib, o‘z ichiga 160 ta hujrani qamrab olgan. Ammo ushbu
o‘quv binosi mablag‘ va turar joyni tejash maqsadida ikkita gumbazli
qilib barpo etilgan.
2
Inshoot o‘z davri me’morchilik qoidalariga ko‘ra
mozaika va mayolika bilan bezatilgan. Ichki qismida masjid va
xujralari mavjud. Lekin bu paytda u ansamblshakliga kirmagan edi.
Bugungi kunda me’moriy ansambl tarkibiga kiruvchi yana bir
inshoot Nodir Devonbegi xonaqosi sanaladi. Xonaqohlar kamdan kam
holatlarda markaziy ansambllarning tarkibiy qismi sanalgan.
3
Asosiy
hollarda ular, davlatning boy amaldorlari va shayxlarning muridlari
tomonidan bunyod etilgan. Mazkur inshootning
ichki qismi kvadrat
ko‘rinishidagi zal shakliga ega, uning yuqorisi gumbaz bilan
qoplangan. Binoning tashqi tomonidan hujralar taqab qurilganligiga
guvoh bo‘lamiz. Asosiy peshtoq mozaika bilan bezatilgan bo‘lib, arab
yozuvidagi yozuvlar tasviri mavjud. Inshootning yon tomoni esa
1
Азамат Зиё. Ўзбек давлатчилиги тарихи.-Тошкент: Шарқ, 2000. - Б.251.
2
Бухоро Шарқ дурдонаси/ Муаллифлар жамоаси.-Тошкент: Шарқ, 1997.- Б. 103.
3
Ўша манба. -Б.102
172
guldasta-mezanalar bilan bezatilgan. Ashtarxoniylar hukmronligi
davriga kelib, hovuz atrofida binolar qurilishi bilan Labi Hovuz
me’moriy ansambliga aylana bordi.
1
Garchi
qurilayotgan inshootlar
kam bo‘lsa-da, ammo binolarning mahobati bilan avvalgilariga
raqobatdosh bo‘lgan. Ma’lumki bu paytda Ko‘kaldosh madrasasi
qurib bo‘lingan edi. Qiziqarli jihati bu me’moriy inshootlarning
birortasi ham hukmdor nomi bilan atalmasligi bilan alohida ajralib
turadi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
