Buxoro shahar 13-umumiy o`rta ta’lim maktabi



Download 1,1 Mb.
Pdf ko'rish
Sana23.03.2020
Hajmi1,1 Mb.
#42750
Bog'liq
13-maktab Nurulloyeva Zulfiya innovatsion g`oya


 

 

 

 

 

 

 

 

Buxoro shahar  

13-umumiy o`rta  ta’lim maktabi 

 ona tili va adabiyot fani o`qituvchisi 

Nurulloyeva Zulfiya Ergashovnaning  

“Pedagogik innovatsion g`oyam”

 

tanlovidagi

 

 

“ Raqamlarda tilshunoslik ilmi “ 

 

deb nomlangan elektron axborot ta’lim 

resurslari yaratmasi. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

“Pedagogik innovatsion g`oyam” tanlovidagi 

Elektron axborot ta’lim resurslari yaratmasi                                                                

Raqamlarda tilshunoslik ilmi

 

 

     Bugun  dunyo  nazari  O`zbekistonda.  Chunki  kun  sari  uni  zabt  etib  kelmoqdamiz. 

Ta’lim  sohasidagi  qilinayotgan  har  bir  amallarimiz  jahonda  e’tirof  etilmoqda.  Yangi 

asrda  yangicha    innovatsiyalarning  hayotiy  hamnafasligi  taraqqiyotga  poydevor.  Shu 

jihatdan  qaraganda  ta’limdagi  islohotlarni  qadam-baqadam  amalga  oshirib  bormoq 

zarur.  Yangi  g`oyalar  esa  taraqqiyot  uchun  zarur.  Quyidagi  tavsiyalarda  esa 

tilshunosligimizda bo`lgan muammolar va ularni yechish uchun qulay bo`lgan didaktik 

amallarni havola etamiz.      

         Mazkur  tavsiya  

Raqam  va  shakllarda  tilshunoslik  ilmi

”  deb  nomlangan  bo`lib, 

uning  zamirida  til  ilmini  o`ganish  yuzasidan  idrok  qilish  g`oyasi  yotadi.  G`oyaning 

yangiligi  va  o`ziga  xosligi  amaldagi  dasturlarga  mos,  sifatlilik  darajasida  dasturdagi  

tushunchalar  izohidagi  yetishmovchiliklarni  to`ldiradi,  o`quvchidagi  ilmiy-ma’rifiy 

salohiyatni  kengaytirib,  ta`lim  sifati  samaradorligini  oshiradi.  Dolzarb,  qamrovi  keng, 

universal  -  tilshunoslikning  barcha  bo`limlariga  xos  manbaa  bo`la  oladi.  Dars 

jarayoniga  tadbiq  etilganda , mavzu yuzasidan tushunchalar  raqam va shakllar asosida 

oson  anglashiladi.  Bir  qarashda  jumboqday  ko`ringan  raqam  va  shakllarda 

joylashtirilgan  til  qonuniyatlari  o`quvchini  majburiy  tarzda  emas,  qiziqish  bilan 

maqsadga  yetishga  undaydi.  Bunda  miyaga  singdirish  jarayoni  xotiraning  ham 

kuchayishiga  olib  keladi.  Xotirada  saqlangan  ma’lumot  esa  biz  ko`zlagan  ta’lim  sifati  

samaradorligi ko`rsatkichidir.      

       Bu  g`oya  kompyuter  imkoniyati  doirasida  sinalgan.  Yangilik  sifatida  darslikka 

qo`shimcha  manbaa  hisoblanadi.Tushunchalar  izoh  sifatida  rangli,  rasmli  buklet 

ko`rinishida  chop  etilsa  yoki  darslikning  oxirida  eslatma  tazda  berilsa,  maqsadga 

muvofiq. Suning uchun ham undan metodik qo`llanma sifatida foydalanish mumkin. 

  Innovatsion g`oyadan kutiladigan natija quyidagicha:  

     - O`quvchi qo`yilgan muammolar yechimini topa oladi ;  

     - hayotiy vaziyatlarni baholay oladi ;  

     - aniq ma’lumotlar orqali ilmiy malakalariga ega bo’ladi; 

     - intellektuallik darajasi oshadi;  


     -strategik taraqqiyot yo’lini egallab boradi,;  

     -egallagan bilim, ko’nikma va malakalarini amalda qo’llay oladi;  

     - jamiyatda o’z ornini topa olish layoqatni egallab boradi;  

     - soha rivojiga hissa qo’sha olish darajasi tizimli takomillashadi;  

     - ajdodlarga munosib vorislar ekanligini  his  qiladi

     - ijtimoiy faol fuqarolik  kompetensiyasiga ega bo`ladi;  

      -erkin  fikrlaydigan  ,  muloqotga  kirisha  oladigan,  o`z  tiliga  hurmat  bilan  qaraydigan 

bo`ladi. 

           Avvalo,  tilimiz  tarixi,  turkiy  tillar  shajarasi  haqida  o`quvchi  mukammal  bilishini 

istardim. 

  

Turkiy tillar guruhlari

qipchoq

tillar

qozoq

qora-

qalpoq

qirg`iz

tatar

bosh-

qird

chu-

vash

yoqut

xakas

o`g`uz

guru-

higa

mansub

tillar

ozar-

bayjon

usmon-

li turk

turk-

man

qarluq

guru-

higa

man-

sub 

tillar

o`zbek

uyg`ur

 

           Yaratmada  yuqoridagi  didaktik  vositaga  o`xshash  ko`rgazmalar  bir  nechtani 



tashkil qiladi va barcha sinflar kesimida darsliklarning birinchi sahifalarini bezasa yaxshi 

bo`lar edi. 

           Endi bu innovatsion g`oyaning ba’zi ko`rinishlariga e’tibor qaratsak. 5-sinf ona tili 

darsligida  fonetika  bo`limidan  mavzular  o`rganiladi.Unda  tovushlarning  orfoepik  va 

orfografik  xususiyatlari  o`rganiladi.  Quyidagi  rasmli  ko`rgazmada  undoshlarning  paydo 

bo`lish usuliga ko`ra turi ko`rsatilgan.Unda undoshlarning portlovchi va sirg`aluvchi turi  

aks  etgan.Yana  u  ranglar  asosida  burun  tovushlari,  qorishiq  portlovchilar,  sonorlar, 

jarangli  va  jarangsizlarni  va  til  qonuniyatlari  asosida  boshqa  jihatlarni  o`rganishga 



yordam  beradigan  manbaa  bo`la  oladi.  Bir  qarashda  bir  qancha  ma’lumotlar  bir 

ko`rinishda namoyon bo`ladi.  

    

II

PAYDO BO`LISH USULIGA KO`RA

port-

lovchi

sirga-

luvchi

b

m

p

d

j

ch

n

g

k

ng

q

PORTLOVCHI

SIRG`ALUVCHI

v

f

z

s

dj

sh

2

l

r

y

g

`

x

ALOHIDA XUSUSIYATLARI

m, n, ng

- -burun tovushi;



– yon tovush

;

r

titroq tovush



,

ch

qorishiq portlovchilar yo-



ki afrikatlar, ular asli ikki tovush-

ning qo`shilishidan hosil bo`lgan



Sh

h

S

S

Sh

ustun…


?

 

    Bunday  dalilar  asosida  sharhlangan  tushunchalarning  o`quvchi  salomatligiga  ham 



foydasi bor. Ruhiy horg`inlikning oldini oladi, ishtiyoqqa rag`bat orttiradi. 

    Qo`shma  gaplarni  tasniflashda  ham  raqam  va  shakllardan  foydalanish  mumkin. 

Bunday  gaplarning  har  bir  turini  bog`lovchi  vositalar  va  ularning  soni  shakllarda  

ko`rsatilgan va muammo qo`yilgan,  yechimi esa keyingi tasvirda berilgan.  Bu raqamlar 

nima  ekanligini  bilishga  qiziqqan  o`quvchi  esa  shakllardagi  raqamlarda  nima 

yashiringanini bilishga intiladi va undagi idrok etish muammoni hal qiladi.              

                    

1,2,3


1,2,3,      

4

1,2,3,4,5



?

!

Topdim!

 


         

 

Qo`shma



gap 

-

-u,(yu),

-da

bo`lsa,esa

teng

bog`lov-

chiiar

Ergashgan

qo`shma

gap 

yuklamalar

ergashti-

ruvchi

bog`lovchi

ko`mak-

chili

qurilmalar

nisbiy

so`zlar

deb

so`zi

Yordamida

bog`lanadi

Bog`lovchisiz

qo`shma gap

Bog`langan

qo`shma gap

Qo`shma gaplarning turlari

,

 

  



sabab

maqsad

qiyoslash

BOSH

GAP

ERGASH

GAP

shart

ERGASH 

GAP

BOSH

GAP

-ki

,

BOSH 



GAP

ERGASH 

GAP

-sa


nisbiy

so`zlar

ERGASHGAN QO`SHMA GAPLAR

 

 



    Ona  tili  fanini  o`qitishda  boshlang`ich  ta’limda  ham  muammoli  jihatlar  bor.Bu 

muammolardan  biri  gap  bo`laklari  mavzusini  o`rgatishdagi  chalkashliklarni  yuzaga 

keltiruvchi tushunchalar tahlilidir.Ma’lumki, boshlang`ich ta’limda ega va kesim – bosh 

bo`lak,  qolgan  bo`laklar  ikkinchi  darajali  bo`laklar  deb  ko`rsatilgan.  Ega  bir  to`g`ri 

chiziq, kesim ikki to`g`ri chiziq, qolgan ikkinchi darajali bo`laklarning barchasi to`lqinli 

chiziq  bilan  bellgilangan.  Yuqori  sinflar  darsligida  esa  ikkinchi  darajali  bo`laklardan 

to`ldiruvchi  -    siniq  chiziq,  aniqlovchi  -    to`lqinli  chiziq,  hol  esa  davomli  nuqta  bilan 

belgilanadi.  Birgina  gap  bo`laklarini  ikki  xil  talqin  etishning  o`zigina  ancha 

chalkashliklarni  yuzaga  keltirmoqda.  Uzviylikni  ta’minlash  maqsadida  boshlang`ich 

ta’lim dasturiga ham gap bo`laklari tahlilini yuqori sinflar dasturida belgilangan tartibda 

kiritish  kerak.  Chunki  boshlang`ich  talimdagi  tahlil  bolani  5-sinfga  o`tganda 

chalkashtirib,  tushunchani  to`gri  anglay  olmaslik  holatiga  olib  kelayapti,  tushunib 

olgunigacha  esa  vaqtni  ko`p  sarflayapti.  Shuning  uchun  o`quvchiga  “Gap  bo`laklari” 

mavzusini  boshlang`ich  sinflardan  boshlab  murakkab  bo`lmagan  to`liq  tushunchalar 

asosida singdirib borish kerak. Darslikda gapdagi bo`laklarning bosh va ikkinchi darajali 

bo`laklarga  bo`linishi  haqidagi  ma’lumot  bor.  Endi  ikkinchi  darajali  bo`laklar  izohini 

aniqlashtirish  lozim.  Quyidagi  tavsiya  asosida  o`rgatib  borilsa,  til  qonuniyatlari 

muammolaridan yana biri yechim topar edi. 

        

Kim? 

Nima?Kimlar? 

Nimalar Qayer? 

Qayerlar?

Nima qildi? Nima

bo`ldi?Kimdir?

Nimadir?

Kimni? Nimani? Kimga?

Nimaga?Kimda? Nimada?

Kimdan? Nimadan? Kim

bilan? Nima bilan? Kim

haqida? Nima haqida

Qanday? Qanaqa? Qaysi?

Nechanchi?Nechta?

Qan-

cha? Qachongi? Qayerdagi

Kimning? Nimaning?

Qanday?

Qanday

qilib?

Qayerga? Qayerda? Qayer-

dan? Qayergacha? Qachon?

Qancha?

Nechta?

Nima

maqsadda?

EGA

KESIM

ANIQLOVCHI

TO`LDIRUVCHI

HOL

     


       Bunda    gap  bo`laklarining  so`roqlari  to`liq  berib  boriladi.  Bola  gapdagi  so`zlarga 

to`g`ri  savol  berishga  o`rgatib  boriladi.Gapda  bir  xil  so`roqqa  ega  bo`lgan  (qanday? 

qancha?  nechta?  so`roqlari  aniqlovchida  ham  holda  ham  borligiga  o`xshash  jihatlarni 

hisobga  olgan  holda)  bo`laklarning  gapdagi  vazifasi,  kesim  yoki  boshqa  bo`laklarga 

bog`lanishiga ko`ra aniqlovchi yoki hol bo`lib kelishi mukammal o`rgatilishi lozim. 

       


Sayyohlar

horg`in

qaytishardi. 

Horg`in

quyosh botdi.

Seni

ikkinchi marta

ogohlantirdim

.



ikkinchi

uyda yashaydi.

Yozda

ta’tilga chiqamiz.    

Yozgi

oromgohda dam  olamiz.

Qanday?Qanaqa?

Qaysi?Nechanchi?

Nechta?Qancha?

Qachongi?Qayerdgi

Kimning?Nimaning?

ANIQLOVCHI

Qanday?Qanday qilib?

Qayerga?Qayerda?Qa-

yerdan?Qayergacha?

Qachon?Qancha?Nima

maqsadda? Nechta?

HOL

 

      



    Murakkabliklarni  hal  qiluvchi  soddalashtirilgan  tushunchalarni  ta’lim  jarayoniga 

qo`llashning dolzarbligi yuzasidan usul tanlash zarur. 

     Kelishiklarga oid quyidagi jadval ham gap bolaklarini anglashga yordam beradi 

 

 



 Bosh kelishik 

 Kim?  nima?  qayer?  kimlar?  

nimalar?  

Ega 

 Qaratqich kelishik 

 Kimning? nimaning?  

qayerning?qaysisining?  

Aniqlovchi 

 Tushum kelishigi 

 Kimni? nimani? qayerni? 

qaysisini? nechtasini? 

To`ldiruvchi, 

 Jo`nalish kelishigi 

 Kimga? nimaga? qayerga 

To`ldiruvchi,hol 

 O`rin-payt 

kelishigi 

 Kimda? nimada? 

To`ldiruvchi, hol 

 Chiqish kelishigi 

 Kimdan?  Nimadan? 

To`ldiruvchi,hol 

 


       

Endi  yaratmada  aks  etgan  ba’zi  ko`rgazma  vositalarini  havola  etamiz.  Bunday 

vositalar slaydlar ko`rinishida ko`plab yaranilgan. 

              

 

 

 



 

 


 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



Assimilyatsiya

1) 

ay

t

d

(

t

)

i

2)

boj

(

ch

)

x

ona

Dissimilyatsiya

1)halol(

r),

zarar(

l

)

2)kar(l)idor,za(

l

)rur

Singarmonizm

muh

i

m

-

muh

u

m

,

yut

u

q - yut

i

q

Tovush almashinishi bilan bog`liq hodisalar

Undoshlarning bir-

biriga moslashishi

Ikki o`xshash bir xil

tovushlardan biri no-

o`xshash boshqa to-

vushga aylanadi

Unli

tovushlarning

o`zaro

moslashishi,lab

ohangdoshligi

3

1

1

2

3

So`zning birinchi

bo`g`inida kelgan

lablangan unli keyingi

bo`g`indagi lablanmagan

unlini o`ziga

moslashtirib,lablangan

unliga aylantiradi.

Lab singarmonizmi

ba’zan yozuvda aks etishi

mumkin

 

Download 1,1 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish