Buxoro shahar
13-umumiy o`rta ta’lim maktabi
ona tili va adabiyot fani o`qituvchisi
Nurulloyeva Zulfiya Ergashovnaning
“Pedagogik innovatsion g`oyam”
tanlovidagi
“ Raqamlarda tilshunoslik ilmi “
deb nomlangan elektron axborot ta’lim
resurslari yaratmasi.
“Pedagogik innovatsion g`oyam” tanlovidagi
Elektron axborot ta’lim resurslari yaratmasi
Raqamlarda tilshunoslik ilmi
Bugun dunyo nazari O`zbekistonda. Chunki kun sari uni zabt etib kelmoqdamiz.
Ta’lim sohasidagi qilinayotgan har bir amallarimiz jahonda e’tirof etilmoqda. Yangi
asrda yangicha innovatsiyalarning hayotiy hamnafasligi taraqqiyotga poydevor. Shu
jihatdan qaraganda ta’limdagi islohotlarni qadam-baqadam amalga oshirib bormoq
zarur. Yangi g`oyalar esa taraqqiyot uchun zarur. Quyidagi tavsiyalarda esa
tilshunosligimizda bo`lgan muammolar va ularni yechish uchun qulay bo`lgan didaktik
amallarni havola etamiz.
Mazkur tavsiya “
Raqam va shakllarda tilshunoslik ilmi
” deb nomlangan bo`lib,
uning zamirida til ilmini o`ganish yuzasidan idrok qilish g`oyasi yotadi. G`oyaning
yangiligi va o`ziga xosligi amaldagi dasturlarga mos, sifatlilik darajasida dasturdagi
tushunchalar izohidagi yetishmovchiliklarni to`ldiradi, o`quvchidagi ilmiy-ma’rifiy
salohiyatni kengaytirib, ta`lim sifati samaradorligini oshiradi. Dolzarb, qamrovi keng,
universal - tilshunoslikning barcha bo`limlariga xos manbaa bo`la oladi. Dars
jarayoniga tadbiq etilganda , mavzu yuzasidan tushunchalar raqam va shakllar asosida
oson anglashiladi. Bir qarashda jumboqday ko`ringan raqam va shakllarda
joylashtirilgan til qonuniyatlari o`quvchini majburiy tarzda emas, qiziqish bilan
maqsadga yetishga undaydi. Bunda miyaga singdirish jarayoni xotiraning ham
kuchayishiga olib keladi. Xotirada saqlangan ma’lumot esa biz ko`zlagan ta’lim sifati
samaradorligi ko`rsatkichidir.
Bu g`oya kompyuter imkoniyati doirasida sinalgan. Yangilik sifatida darslikka
qo`shimcha manbaa hisoblanadi.Tushunchalar izoh sifatida rangli, rasmli buklet
ko`rinishida chop etilsa yoki darslikning oxirida eslatma tazda berilsa, maqsadga
muvofiq. Suning uchun ham undan metodik qo`llanma sifatida foydalanish mumkin.
Innovatsion g`oyadan kutiladigan natija quyidagicha:
- O`quvchi qo`yilgan muammolar yechimini topa oladi ;
- hayotiy vaziyatlarni baholay oladi ;
- aniq ma’lumotlar orqali ilmiy malakalariga ega bo’ladi;
- intellektuallik darajasi oshadi;
-strategik taraqqiyot yo’lini egallab boradi,;
-egallagan bilim, ko’nikma va malakalarini amalda qo’llay oladi;
- jamiyatda o’z ornini topa olish layoqatni egallab boradi;
- soha rivojiga hissa qo’sha olish darajasi tizimli takomillashadi;
- ajdodlarga munosib vorislar ekanligini his qiladi;
- ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasiga ega bo`ladi;
-erkin fikrlaydigan , muloqotga kirisha oladigan, o`z tiliga hurmat bilan qaraydigan
bo`ladi.
Avvalo, tilimiz tarixi, turkiy tillar shajarasi haqida o`quvchi mukammal bilishini
istardim.
Turkiy tillar guruhlari
qipchoq
tillar
qozoq
qora-
qalpoq
qirg`iz
tatar
bosh-
qird
chu-
vash
yoqut
xakas
o`g`uz
guru-
higa
mansub
tillar
ozar-
bayjon
usmon-
li turk
turk-
man
qarluq
guru-
higa
man-
sub
tillar
o`zbek
uyg`ur
Yaratmada yuqoridagi didaktik vositaga o`xshash ko`rgazmalar bir nechtani
tashkil qiladi va barcha sinflar kesimida darsliklarning birinchi sahifalarini bezasa yaxshi
bo`lar edi.
Endi bu innovatsion g`oyaning ba’zi ko`rinishlariga e’tibor qaratsak. 5-sinf ona tili
darsligida fonetika bo`limidan mavzular o`rganiladi.Unda tovushlarning orfoepik va
orfografik xususiyatlari o`rganiladi. Quyidagi rasmli ko`rgazmada undoshlarning paydo
bo`lish usuliga ko`ra turi ko`rsatilgan.Unda undoshlarning portlovchi va sirg`aluvchi turi
aks etgan.Yana u ranglar asosida burun tovushlari, qorishiq portlovchilar, sonorlar,
jarangli va jarangsizlarni va til qonuniyatlari asosida boshqa jihatlarni o`rganishga
yordam beradigan manbaa bo`la oladi. Bir qarashda bir qancha ma’lumotlar bir
ko`rinishda namoyon bo`ladi.
II
PAYDO BO`LISH USULIGA KO`RA
port-
lovchi
sirga-
luvchi
b
m
p
d
j
ch
n
g
k
ng
q
PORTLOVCHI
SIRG`ALUVCHI
v
f
z
s
dj
sh
2
l
r
y
g
`
x
ALOHIDA XUSUSIYATLARI
m, n, ng
- -burun tovushi;
l
– yon tovush
;
r
–
titroq tovush
j
,
ch
–
qorishiq portlovchilar yo-
ki afrikatlar, ular asli ikki tovush-
ning qo`shilishidan hosil bo`lgan
Sh
h
S
S
Sh
ustun…
?
Bunday dalilar asosida sharhlangan tushunchalarning o`quvchi salomatligiga ham
foydasi bor. Ruhiy horg`inlikning oldini oladi, ishtiyoqqa rag`bat orttiradi.
Qo`shma gaplarni tasniflashda ham raqam va shakllardan foydalanish mumkin.
Bunday gaplarning har bir turini bog`lovchi vositalar va ularning soni shakllarda
ko`rsatilgan va muammo qo`yilgan, yechimi esa keyingi tasvirda berilgan. Bu raqamlar
nima ekanligini bilishga qiziqqan o`quvchi esa shakllardagi raqamlarda nima
yashiringanini bilishga intiladi va undagi idrok etish muammoni hal qiladi.
1,2,3
1,2,3,
4
1,2,3,4,5
?
!
Topdim!
Qo`shma
gap
-
-u,(yu),
-da
bo`lsa,esa
teng
bog`lov-
chiiar
Ergashgan
qo`shma
gap
yuklamalar
ergashti-
ruvchi
bog`lovchi
ko`mak-
chili
qurilmalar
nisbiy
so`zlar
deb
so`zi
Yordamida
bog`lanadi
Bog`lovchisiz
qo`shma gap
Bog`langan
qo`shma gap
Qo`shma gaplarning turlari
,
sabab
maqsad
qiyoslash
BOSH
GAP
ERGASH
GAP
shart
ERGASH
GAP
BOSH
GAP
-ki
,
BOSH
GAP
ERGASH
GAP
-sa
nisbiy
so`zlar
ERGASHGAN QO`SHMA GAPLAR
Ona tili fanini o`qitishda boshlang`ich ta’limda ham muammoli jihatlar bor.Bu
muammolardan biri gap bo`laklari mavzusini o`rgatishdagi chalkashliklarni yuzaga
keltiruvchi tushunchalar tahlilidir.Ma’lumki, boshlang`ich ta’limda ega va kesim – bosh
bo`lak, qolgan bo`laklar ikkinchi darajali bo`laklar deb ko`rsatilgan. Ega bir to`g`ri
chiziq, kesim ikki to`g`ri chiziq, qolgan ikkinchi darajali bo`laklarning barchasi to`lqinli
chiziq bilan bellgilangan. Yuqori sinflar darsligida esa ikkinchi darajali bo`laklardan
to`ldiruvchi - siniq chiziq, aniqlovchi - to`lqinli chiziq, hol esa davomli nuqta bilan
belgilanadi. Birgina gap bo`laklarini ikki xil talqin etishning o`zigina ancha
chalkashliklarni yuzaga keltirmoqda. Uzviylikni ta’minlash maqsadida boshlang`ich
ta’lim dasturiga ham gap bo`laklari tahlilini yuqori sinflar dasturida belgilangan tartibda
kiritish kerak. Chunki boshlang`ich talimdagi tahlil bolani 5-sinfga o`tganda
chalkashtirib, tushunchani to`gri anglay olmaslik holatiga olib kelayapti, tushunib
olgunigacha esa vaqtni ko`p sarflayapti. Shuning uchun o`quvchiga “Gap bo`laklari”
mavzusini boshlang`ich sinflardan boshlab murakkab bo`lmagan to`liq tushunchalar
asosida singdirib borish kerak. Darslikda gapdagi bo`laklarning bosh va ikkinchi darajali
bo`laklarga bo`linishi haqidagi ma’lumot bor. Endi ikkinchi darajali bo`laklar izohini
aniqlashtirish lozim. Quyidagi tavsiya asosida o`rgatib borilsa, til qonuniyatlari
muammolaridan yana biri yechim topar edi.
Kim?
Nima?Kimlar?
Nimalar Qayer?
Qayerlar?
Nima qildi? Nima
bo`ldi?Kimdir?
Nimadir?
Kimni? Nimani? Kimga?
Nimaga?Kimda? Nimada?
Kimdan? Nimadan? Kim
bilan? Nima bilan? Kim
haqida? Nima haqida
Qanday? Qanaqa? Qaysi?
Nechanchi?Nechta?
Qan-
cha? Qachongi? Qayerdagi
Kimning? Nimaning?
Qanday?
Qanday
qilib?
Qayerga? Qayerda? Qayer-
dan? Qayergacha? Qachon?
Qancha?
Nechta?
Nima
maqsadda?
EGA
KESIM
ANIQLOVCHI
TO`LDIRUVCHI
HOL
Bunda gap bo`laklarining so`roqlari to`liq berib boriladi. Bola gapdagi so`zlarga
to`g`ri savol berishga o`rgatib boriladi.Gapda bir xil so`roqqa ega bo`lgan (qanday?
qancha? nechta? so`roqlari aniqlovchida ham holda ham borligiga o`xshash jihatlarni
hisobga olgan holda) bo`laklarning gapdagi vazifasi, kesim yoki boshqa bo`laklarga
bog`lanishiga ko`ra aniqlovchi yoki hol bo`lib kelishi mukammal o`rgatilishi lozim.
Sayyohlar
horg`in
qaytishardi.
Horg`in
quyosh botdi.
Seni
ikkinchi marta
ogohlantirdim
.
U
ikkinchi
uyda yashaydi.
Yozda
ta’tilga chiqamiz.
Yozgi
oromgohda dam olamiz.
Qanday?Qanaqa?
Qaysi?Nechanchi?
Nechta?Qancha?
Qachongi?Qayerdgi
Kimning?Nimaning?
ANIQLOVCHI
Qanday?Qanday qilib?
Qayerga?Qayerda?Qa-
yerdan?Qayergacha?
Qachon?Qancha?Nima
maqsadda? Nechta?
HOL
Murakkabliklarni hal qiluvchi soddalashtirilgan tushunchalarni ta’lim jarayoniga
qo`llashning dolzarbligi yuzasidan usul tanlash zarur.
Kelishiklarga oid quyidagi jadval ham gap bolaklarini anglashga yordam beradi
Bosh kelishik
Kim? nima? qayer? kimlar?
nimalar?
Ega
Qaratqich kelishik
Kimning? nimaning?
qayerning?qaysisining?
Aniqlovchi
Tushum kelishigi
Kimni? nimani? qayerni?
qaysisini? nechtasini?
To`ldiruvchi,
Jo`nalish kelishigi
Kimga? nimaga? qayerga
To`ldiruvchi,hol
O`rin-payt
kelishigi
Kimda? nimada?
To`ldiruvchi, hol
Chiqish kelishigi
Kimdan? Nimadan?
To`ldiruvchi,hol
Endi yaratmada aks etgan ba’zi ko`rgazma vositalarini havola etamiz. Bunday
vositalar slaydlar ko`rinishida ko`plab yaranilgan.
Assimilyatsiya
1)
ay
t
d
(
t
)
i
2)
boj
(
ch
)
x
ona
Dissimilyatsiya
1)halol(
r),
zarar(
l
)
2)kar(l)idor,za(
l
)rur
Singarmonizm
muh
i
m
-
muh
u
m
,
yut
u
q - yut
i
q
Tovush almashinishi bilan bog`liq hodisalar
Undoshlarning bir-
biriga moslashishi
Ikki o`xshash bir xil
tovushlardan biri no-
o`xshash boshqa to-
vushga aylanadi
Unli
tovushlarning
o`zaro
moslashishi,lab
ohangdoshligi
3
1
1
2
3
So`zning birinchi
bo`g`inida kelgan
lablangan unli keyingi
bo`g`indagi lablanmagan
unlini o`ziga
moslashtirib,lablangan
unliga aylantiradi.
Lab singarmonizmi
ba’zan yozuvda aks etishi
mumkin
Do'stlaringiz bilan baham: |