Buxoro oziq-ovqat va yengil sanoat texnologiyasi instituti

Mavzu 1. STATISTIKA FANINING PREDMETI VA USLUBI 
 
Reja: 
1.1.  Statistika to`g’risida umumiy tushuncha. 
1.2.  Statistika fanining predmeti va usuli.  
1.3.  Statistika fanining tarmoqlari va uning boshqa fanlar bilan aloqadorligi. 
1.4.  Bozor iqtisodiyoti sharoitida statistikaning tutgan o`rni va ahamiyati. 
Tayanch iboralar:  
Statistika,  statistik  tadqiqot,  statistik to`plam,  statistik  ma`lumot,  statistik 
ko`rsatkichlar. 
 
1.1. Statistika to`g’risida umumiy tushuncha. 
Ilk bor statistikaning vujudga kelishi amaliy ehtiyojlar bilan uzviy bog’liq 
bo`lgan. Qadim zamonlardayoq qurolli kuchlarga layoqatli kishilar sonini bilish, 
soliqqa tortish ob`ektlarini belgilash zarurati tug’ilgan, natijada aholi soni, uning 
yoshi  va  jinsi  jihatdan  tuzilishi  haqidagi  ma`lumotlarga  ehtiyojlar  paydo 
bo`lgan. Bu esa davlatni aholi soni va tarkibida bo`layotgan o`zgarishlar ustidan 
kuzatishlar  olib  borishga  undagan.  Fuqarolik  munosabatlari  rivojlanib  borgan 
sari ular bilan bevosita bog’liq bo`lgan voqealarni qayd qilishga zaruriyat ortib 
borgan. SHuning uchun tug’ilish, o`lish, nikohga olish, ajralish kabi hodisalarni 
yozib  borish  tartibi  o`rnatilgan,  keyinchalik  esa  odamlarning  bir  joydan 
ikkinchisiga ko`chib yurishi bilan bog’liq bo`lgan migratsiyasi (harakati)ni qayd 
qilish  tartibi  belgilangan.  Qishloq  xo`jaligi,  savdo-sotiq,  hunarmandchilik, 
sanoat va boshqa sohalar hamda iqtisodiy aloqalarning taraqqiy etishi xo`jalikka 
oid hodisa va amallar ustidan muntazam ravishda kuzatish olib borishni taqozo 
etgan. Natijada baholar va savdo-sotiq statistikasi, mahsulotlarni ishlab chiqarish 
va taqsimoti statistikasi va boshqa iqtisodiy statistika tarmoqlari vujudga kelgan 
va rivoj topgan.  
«Statistika»  atamasi  lotincha  «Status»  so`zidan  olingan  bo`lib, 
hodisalarning  holati,  ahvolini  bildiradi.  «Status»  so`zi  negizidan  «Stato»  - 
davlat,  «statusta»  -  davlatni  biluvchi,  «statustica»,  ya`ni  davlat  to`g’risida 
muayyan bilim, ma`lumotlar yig’indisi degan tushunchalar kelib chiqqan.  
Hozirgi kunda statistika deyilganda:  

  o`z ob`ekti va usuliga ega bo`lgan mustaqil fanni;  

  amaliy  faoliyatdagi  mustaqil  tarmoqlarni,  ya`ni  Makroiqtisodiyot  va 
statistika  vazirligi,  viloyatlarda  iqtisodiyot  va  statistika  bosh 
boshqarmalari, tumanda iqtisodiyot va statistika blimlarini;  

  ijtimoiy 
hayotning 
turli 
tomonlarini 
ta`riflaydigan 
umumiy 
ko`rsatkichlar, statistik raqamlar ham tushuniladi.  
Statistika  ko`p  asrlik  tarixga  egadir.  Ayrim  ma`lumotlarga  ko`ra, 
eramizdan  3500  yil  ilgari  Misrda  aholi  hisobi  (ro`yxati)  o`tkazilgan.  Rossiya 
(Moskva)da ikki marta (1362 va 1389 yillarda) aholi ro`yxati o`tkazilgan.  
Statistika  fani  XVII  asrning  oxirlariga  kelib  mustaqil  fan  sifatida 
shakllana  boshladi.  Bu  davrda  endigina  feodalizm  o`rnini  kapitalizm  tuzumi 
egallayotgan  edi.  Kapitalistik  tuzumning  barqaror  bo`lishi  ko`pgina  fanlarning, 

---

 
6 
shu jumladan statistikaning ham rivojlanishiga ijobiy ta`sir ko`rsatdi. XVII asrda 
Angliyada  «Siyosiy  arifmetika»  degan  fan  vujudga  keldi.  Uning  asoschilari 
ingliz  olimlari  U.Petti  (1623-1687)  va  Jon  Graunt  (1620-1674)  bo`lganlar. 
U.Pettini  o`z  vaqtida  iqtisodning  «otasi»  va  ma`lum  darajada  statistikaning 
ixtirochisidir, deb atashgan.  
Evropada  statistikaning  asoschisi  bo`lib  bel’giyalik  olim  A.Ketle  (1796-
1874) hisoblangan. O`sha davrda Germaniyada G.Axenval (1719-1772) birinchi 
marta  «statistika»  so`zini  qo`llagan.  Angliyada  esa  A.Bouli  (1869-1957) 
statistikaning taraqqiy etishiga asos solgan.