Buxoro muxandislik-texnologiya instituti

III BOB Bozor iqtisodiyotining afzalliklari va ziddiyatlari

Bozor iqtisodiyotining afzalliklari bizning oldingi bayon qilgan tahlillarimizdan va fikrlarimizdan malumdir. Bu tahlillardan uchtasi ayniqsa etiborga loyiq. Resurslarni taqsimlashning samaradorligi. Bozor tizimi resurslarni samarali taqsimlashga yordam beradi. Buning mazmuni shuki, raqobatli bozor tizimi resurslarni jamiyatga eng zarur bolgan tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarishga yonaltiradi. U ishlab chiqarish uchun resurslarni uygunlashtirishning ancha samarali usullarini va ishlab chiqarishga yangi, ancha samarali texnologiyani qollashni taqozo etadi. Qisqasi, bozor tizimi shaxsiy manfaatni shunday tartibda boshqaradiki, u jamiyat uchun mavjud resurslardan zarur tovarlarni talab darajasidagi miqdorda ishlab chiqarishni taminlaydi.

2) Erkinlik bozor iqtisodiyoti tizimining muhim afzalliklaridan biri shundaki, u shaxsiy erkinlik roliga ustivorlik beradi. Ko’lab ayrim shaxslar va korxonalar iqtisodiy faoliyatini uygunlashtirish tashkil qilishning asosiy muammolaridan biridir. Bunday uygunlashtirishni amalga oshirishning ikki usuli mavjud. Biri markazdan boshqarish va majbur qilish tadbirlarini qollash; ikkinchisi bozor tizimi vositasi orqali ixtiyoriy hamkorlik. Faqat bozor tizimigina iqtisodiy faoliyatni majbur qilmasdan uygunlashtirishga layoqatlidir. Bozor iqtisodiyoti tadbirkorlik va tanlash erkinligini namoyish qiladi, xususan shu asosda u muvaffaqiyatga erishadi.

3) Bozor iqtisodiyotining yana bir afzalligi shundaki, bunda har bir shaxs, korxona, firma va kor’orastiyalar tinimsiz harakatda va izlanishda bolishadi. Chunki xojasizlik, susqashlik, begamlik har qanday xojalik tizimini xonavayron qilishga olib keladi. Jismoniy va yuridik shaxslar raqobatga bardosh berish, doimiy ravishda foyda olishni taminlash uchun kurashadi. Natijada bozor iqtisodiyoti million-million kishilarni xarakatga soladi, ularni boqimandalik kayfiyatidan qutqaradi.

Bozor iqtisodiyotning yuqorida korib chiqilgan aosiy afzalliklari bilan bir qatorda boshqa ko’lab ijobiy jihatlarini ham sanab otish mumkin. Jumladan:

- uning ishlab chiqarishning ozgaruvchan sharoitlariga moslashuvi va konikishining yuqori darajasi;

fan va texnika yutuqlaridan foydalanish, ularni ishlab chiqarishga joriy etishning jadal surati;

turli-tuman ehtiyojlarni qondirish, mahsulot sifatini oshirish qobiliyati;

buzilgan muvozanatni nisbatan tezlik bilan qayta tiklash;

cheklangan axborot turli resusrlarning narx darajasi va ularning sarflanish darajasiga yonalgan holda bozor iqtisodiyotining muvaffaqiyatli amal qila olish imkoniyati.

Bozor iqtisodiyotining ziddiyatlari shundaki, bozor iqtisodiyoti ozining bosh nazorat mexanizmi raqobatning kuchsizlanishiga yol qoyadi va hatto buni ragbatlantiradi. Bunday iqtisodiyotda raqobat kuchsizlanishining ikkita asosiy manbai mavjud.

1) Bozor iqtisodiyotidagi erkin muhitda tadbirkorlar foyda ketidan quvib va oz iqtisodiy mavqeini yaxshilashga intilib, raqobatning cheklangan yolidan ozod bolishga harakat qiladilar. Firmalarning qoshilib ketishi, kom’aniyalarning xufyona kelishuvi, shafqatsiz raqobat bularning hammasi raqobatning kuchsizlanishi va uning tartibga soluvchilik tasirining ‘asayib borishiga olib keladi.

2) Bozor tizimi ragbatlantiradigan texnika taraqqiyoti ham raqobatning zaiflashishiga olib keladi. Eng yangi texnologiya, odatda: a) juda katta miqdordagi real ka’italdan foydalanishni; b) yirik bozorlar bolishini; v) kom’leksli, markazlashgan va qatiyan bir butun bolib birlashgan bozorning tarkib to’ishi; g) boy va ishonchli xom-ashyo manbalarini talab qiladi. Bunday texnologiya bozorning hajmiga nisbatan keng miqyosdagi hisoblanuvchi ishlab chiqaruvchilar mavjud bolishi zarurligini bildiradi. Boshqacha aytganda, eng yangi texnologiyani qollash asosida ishlab chiqarishning eng yuqori samaradorligiga erishish, aksariyat hollarda ko’ miqdordagi mayda firmalar emas, uncha ko’ bolmagan yirik ishlab chiqaruvchilar mavjud bolishini taqozo qiladi.

Bozor tizimi jamiyatni ehtiyoji yuqori bolgan tovarlar bilan taminlashiga ham kafolat bermaydi. Raqobatning kuchsizlanib borishi istemolchining erkinligiga ham ‘utur etkazadi. Bozor tizimi ozining istemolchining xohishiga ancha mos keluvchi resurslarni taqsimlash layoqatini ham yoqotib borishi mumkin.

Bozor iqtisodiyotning navbatdagi ziddiyati jamiyat azolari daromadlaridagi tengsizlikning kuchayib borishi va aholining tabaqalanishi bilan bogliq. Bunday iqtisodiyot har qanday yuksak darajada rivojlanmasin daromadlar tengsizligini bartaraf qila olmaydi, faqat uni malum darajada yumshatish mumkin.

Bozor iqtisodiyotining umumiy etirof qilingan kamchiliklaridan biri - shundan iboratki, u ijtimoiy istemol qilinadigan nematlar va xizmatlarni ishlab chiqarib bozorga taklif qilishga qodir emas. Shu sababli jamiyat azolarini bunday nematlar va xizmatlar bilan taminlash davlat zimmasida boladi.

Tovarlar hajmi bilan ‘ul massasi ortasidagi roy berib turadigan nomuvofiqlikni bartaraf eta olmasligi ham bozor iqtisodiyotining ziddiyati hisoblanadi va bu - ‘ulning qarsizlanishi - inflyastiya bilan birga boradi.

Bozor iqtisodiyotining asosiy ziddiyatlari bilan bir qatorda quyidagi kamchilik yoki salbiy jihatlari ham mavjud:

- atrof muhitni ishlab chiqarish va boshqa faoliyat turlari tasiridan muhofaza qilish mexanizmining mavjud emasligi;

- resurslarning qayta tiklanmaydigan turlarini saklash imkoniyatining yoqligi - mehnat qilish bilan bogliq kafolatlarning mavjud emasligi; - fanda fundamental va amaliy tadqiqotlarning rivojlanishiga komaklashuvning yoqligi; - rivojlanishning beqarorligi hamda ishlab chiqarishning ‘asayishi va inflyastiya jarayonlarining mavjudligi.

Xulosa

*Bozor iqtisodiyotining afzalligi barcha mamlakatlarni bozor iqtisodiyotini tanlashga olib keldi va unga o’tishni umumiqtisodiy jarayonga aylantirdi. Bozor iqtisodiyotiga o’tish murakkab jarayon. Bozor iqtisodiyotiga o’tishning barcha mamlakatlar uchun umumiy jihatlari bo’lishi bilan birga har bir mamlakatning o’ziga xos xususiyatlaridan kelib chikib, o’ziga xos o’tish yo’libor. Bozor iqtisodiyoti tovar ishlab chiqarish, ayirboshlash va ‘ul muomalasi qonun qoidalari asosida tashkil etiladigan va boshqariladigan iqtisodiy tizimdir. Bozor mexanizmi bozor iqtisodiyotining faoliyat qilishini tartibga solishni va iqtisodiy jarayonlarni uygunlashtirishni taminlaydigan dastak va vositalardir. Bozor ishlab chiqaruvchilar va istemolchilar (sotuvchilar va xaridorlar) ortasida ‘ul orqali ayirboshlash jarayonida boladigan munosabatlar yigindisidir. Bozor obekti bozorga, ayirboshlash munosabatlariga jalb qilingan iktisodiy faoliyatning natijalari va iqtisodiy resurslar, tovar, ‘ul va unga tenglashtirilgan moliyaviy aktivlardir. Bozor subekti bozorning, ayirboshlash munosabatlarining qatnashchilaridir. Bozor infratuzilmasi ayirboshlash munosabatlariga xizmat qiluvchi muassasaviy tuzilmalardir.

*Bozor iqtisodiyotiga o’tayotgan mamlakatlarga xos bo’lgan ayrim jihatlarni umumiy ekanligi ni hisobga olib, ularni 3 guruhga bo’linadi:

1. Rivojlangan mamlakatlar yo’li. yoki klassik yo’l.

2. Mustamlakachilikdan ozod bo’lgan, rivojlanayotgan yosh mamlakatlar yo’li.

3. Sobiq sotsialistik mamlakatlar yoki rejali iqtisodiyotdan bozor iqtisodiyotiga o’tishyo’li.

*Klassik yo’l evolyutsion yo’l bo’lib, aralash iqtisodiyotga transformatsiyalashuvni aksettirsa, rivojlanayotgan mamlakatlar mustamlakachilikdan qutilib, qoloq an’anaviy iqtisodiyotdan bozor iqtisodiyotiga o’tishdir. Uchinchi yo’l bozor iqtisodiyotiyo’lidan borayotgan mamlakatlarni revolyutsiya(inqilob) tufayli bu yo’ldan to’xtatib, bozor munosabatlarini cheklashdan bozor iqtisodiyotiga qaytish yo’li. *Shu bilan birga bozor iqtisodiyotiga o’tishning har bir mamlakat uchun o’ziga xos tomonlari borki, ular shu mamlakatga tegishli xususiyatlardan kelib chiqadi va mamlakatning bozor iqtisodiyotiga o’tishida hisobga olinishi zarur. Mamlakatimiz bozor iqtisodiyotiga o’tar ekan, yurtimizning o’ziga xos xususiyatlari «O’zbek modeli»da o’z aksini topgan.