Buxoro muxandislik-texnologiya instituti

3. Tarmoqlararo raqobat. Bunda bir xildagi ehtiyojlarni qondiruvchi barcha kompaniyalar raqobatdosh hisoblanadi. Misol uchun “DEU” kompaniyasiga nafaqat avtomobil balki motostikl, velosiped va yuk avtomobillarini ishlab chiqaruvchilar ham raqobatdosh sanaladi.

4. Generik raqobat. Bir turdagi iste’molchilar uchun kurash bunday raqobatning asosini tashkil etadi. Bunda, masalan “DEU” kompaniyasi uzoq muddatli foydalanishga mo’ljallangan barcha kompaniyalar, sayyohlik firmalari va yangi uylarni sotuvchi kompaniyalar bilan kurashadi.

Bozorda o’z ulushiga ega bo’lish uchun bo’ladigan raqobat kurashi, faqatgina bevosita da’vogarlar ishtiroki bilan cheklanmaydi. Iqtisodiyot asosida yotadigan, bozordagi raqobat va raqobatlashuvchi kuchlar, tomonlar qarama - qarshiligiga nisbatan ancha keng yoyilgan. Iste’molchilar, etkazib beruvchilar, potenstial ishtirokchilar va bir birining o’rnini bosadigan mahsulotlar – bularning barchasi, bozorga qandaydir darajada o’z ta’sirini o’tkazuvchi, raqobatdoshlardir

Axborot inqilobi iqtisodiyotning barcha sohalarini qamrab olgan, va hech bir kompaniya uning ta’siridan qochib qutula olmaydi. Axborotni olish, qayta ishlash va uzatish xarajatlarining kamayishi biznes yuritish usullarini ham o’zgartiradi.

Ko’pgina menejerlar axborot inqilobi to’g’risida bilishadi, ammo uning ahamiyatini to’laligicha his qilmaydilar. Axborot texnologiyalari va ularning natijalari kundan-kunga ko’proq vaqt va investitsiyalarni talab qilar ekan, axborot texnologiyalari faqatgina ma’lumotlarni elektron qayta ishlash va axborot tizimlari bo’limining ishi emas. Raqobatdoshlar axborotga ega bo’la turib, raqobat ustunligiga ega bo’layotganlarini ko’rib turgan boshqaruvchilar yangi texnologiyalarni boshqarishdagi o’zining bevosita ishtiroki lozimligini anglab etadi. Ammo tez ro’y berayotgan o’zgarishlar bilan yakkama-yakka qolib uni qanday boshqarish lozimligini bilmaydilar.

Axborot texnologiyalari yutuqlari raqobat va raqobat ustunligi manbalariga qanday ta’sir ko’rsatadi? Ushbu texnologiyalardan foydalanish uchun kompaniya qanday strategiyalarni qo’llashi lozim. Raqobatdoshlar ushbu yo’nalishda qaysi ishlarni amalga oshiradilar? Axborot texnologiyalariga kiritishi mumkin bo’lgan ko’p sonli investitsiya variantlaridan qaysi biri ayniqsa zarur?

Ushbu savollarga javob berish uchun axborot texnologiyalari deganda faqagina kompyuterlarni tushunmasliklari lozim. Bugungi kunda axborot texnologiyasi deganda nafaqat axborotni o’zini, balki uni qayta ishlash, saqlash va uzatish bilan bog’liq texnologiyalarni ham tushunish lozim. Demak, axborot texnologiyasi o’z ichiga kompyuterlardan tashqarii, ma’lumotlarni aniqlash, kommunikastiya texnologiyalari, dasturiy ta’minot, korxonalarni avtomatlashtirish va boshqa texnologik vositalar va xizmatlarini o’z ichiga oladi.

Axborot inqilobi quyidagi uchta yo’l bilan raqobatga o’z ta’sirini o’tkazishi mumkin.

- tarmoq tuzulmasini o’zgartiradi va bu bilan raqobatning yangi qoidalarini o’rnatadi;

- kompaniyalarga ish unumdorligi bo’yicha raqobatdoshlardan ilgarilab ketish imkoniyatini berib raqobat ustunligini yaratadi;

- ko’pgina hollarda bevosita kompaniyada mavjud jarayonlar va operastiyalar asosida, biznesning umuman yangi turlarini xosil qiladi.

Birinchi navbatda biz, axborot texnologiyasining strategik ahamiyatga ega bo’lishiga olib kelgan sabablarni ko’rib chiqamiz, va uning biznesga qanday ta’sir ko’rsatishini aniqlaymiz. Keyinchalik esa, yangi texnologiyalar qay tarzda raqobatni o’zgartirishi, va kelajakni ko’ra biladigan kompaniya rahbarlari undan qanday qilib samarali foydalanishi to’g’risida gap yuritamiz. Va nihoyat, axborot texnologiyalarning biznesdagi rolini baholash imkonini beradigan jarayonlarni va texnologiyani raqobot ustunligiga aylantirish imkonini beruvchi kapital qo’yilmalarning ustuvor yo’nalishlarini aniqlashga imkon yaratiladi.

Axborot texnologiyasining raqobatdagi rolini aniqlashga imkon beruvchi muhim kontseptsiya sifatida boyliklar zanjiri xizmat qiladi. Ushbu kontseptsiyaga muvofiq, butun kompaniya faoliyatini bir – biridan farq qiluvchi texnologik va iqtisodiy turlarga bo’lish mumkin, aynan ularning yordami bilan tijorat faoliyati amalga oshiriladi. Biz ularni qimmat faoliyat turlari deb ataymiz. Kompaniyaning qimmatli faoliyat turlarini to’qqizta kategoriyaga ajratish mumkin. Faoliyatning birlamchi turlari mahsulotni jismonan yaratish, uning marketingi va iste’molchilarga etkazilishi, hamda sotuvdan keyingi xizmat ko’rsatish bilan bog’liq. Faoliyatning ikkilamchi, yoki qo’llab-quvvatlovchi, turlari ishlab chiqarish omillari va infratuzilmani ta’minlaydilar, aynan ular tufayli birlamchi faoliyat turlarini amalga oshirish mumkin bo’ladi. Faoliyatning har bir turi uchun sotib olinadigan ishlab chiqarish omillari, inson resurslari, texnologiyalar va h., lozim bo’ladi. Huquqiy faoliyat, moliyaviy faoliyat kabi funkstiyalarni o’z ichiga olgan firma infratuzilmasi, butun zanjirni qo’llab-quvvatlab turadi. Ushbu kategoriyalar doirasida kompaniya yana bir nechta alohida faoliyat turlarini amalga oshiradi ularning ma’suliyatlari esa muayyan biznesga bog’liq bo’ladi. Misol uchun, xizmat ko’rsatish faoliyati, o’rnatish, ta’mirlash, ishga turish, zamonaviylashtirish, va tarkibiy qismlarni hisobga olish kabi faoliyat turlarini o’z ichiga oladi.

Alohida tarmoqdagi kompaniya salohiyat turlarining zanjiri, o’z navbatida, faoliyat turlarining yanada kattaroq oqimiga kiritilgan, buni biz qimmatliklar tizimi deb ataymiz. Ushbu zanjir kompaniya qimmatliklari zanjirini ishlab chiqarish omillari bilan (xom ashyo, ehtiyot qismlar va to’langan xizmatlar) ta’minlovchi etkazib beruvchilar kimmatliklari zanjirlarini o’z ichiga oladi. So’nggi iste’molchigacha bo’lgan yo’lda kompaniya mahsuloti, ko’pgina hollarda, taqsimot kanallari qimmatliklari zanjiri orqali ham o’tadi. Va nihoyat, mahsulot xaridori qimmatliklari zanjirida sotib olingan ishlab chiqarish omili bo’ladi. Xaridor esa mahsulotdan o’zining bir yoki bir necha faoliyat turini bajarish uchun foydalanadi

O'zbekiston Respublikasining Ma'muriy javobgarlik to'g'risidagi kodeksining 178-moddasi “Raqobat to'g'risidagi qonun hujjatlarini, tabiiy monopoliyalar to'g'risidagi qonun hujjatlarini va iste'molchilarning huquqlarini himoya qilish to'g'risidagi qonun hujjatlarini buzish”, asosan

Monopoliyaga qarshi organga va iste'molchilarning huquqlarini himoya qiluvchi organlarga axborot taqdim etmaslik yoki o'z vaqtida taqdim etmaslik yoxud ularga bila turib haqiqatga to'g'ri kelmaydigan ma'lumotlarni taqdim etish, -

fuqarolarga eng kam ish haqining bir baravaridan uch baravarigacha, mansabdor shaxslarga esa - uch baravaridan besh baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo'ladi.

Xuddi shunday huquqbuzarlik ma'muriy jazo chorasi qo'llanilganidan keyin bir yil davomida takror sodir etilgan bo'lsa, -

fuqarolarga eng kam ish haqining uch baravaridan besh baravarigacha, mansabdor shaxslarga esa - besh baravaridan o'n baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo'ladi.

Monopoliyaga qarshi organning qoidabuzarliklarni tugatish to'g'risidagi, dastlabki holatni tiklash haqidagi, iste'molchilarning huquqlari buzilishlarini bartaraf etish to'g'risidagi ko'rsatmalarini bajarishdan bo'yin tovlash, o'z vaqtida yoki lozim darajada bajarmaslik -

fuqarolarga eng kam ish haqining uch baravaridan besh baravarigacha, mansabdor shaxslarga esa - besh baravaridan o'n baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo'ladi.

Tayyorlovchining tovarlar (ishlar, xizmatlar) xavfsizligi va sifati ustidan nazoratni amalga oshiruvchi davlat boshqaruvi organlarining ko'rsatmalarini bajarishdan bo'yin tovlashi, ularni o'z vaqtida yoki lozim darajada bajarmasligi -

fuqarolarga eng kam ish haqining uch baravaridan besh baravarigacha, mansabdor shaxslarga esa - besh baravaridan o'n baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo'ladi.

Xo'jalik yurituvchi sub'ektlarni qo'shib yuborishda, qo'shib olishda hamda aksiyalarni (ulushlarni) va boshqa mulkiy huquqlarni olish bo'yicha bitimlar tuzishda monopoliyaga qarshi talablarni buzish -

fuqarolarga eng kam ish haqining bir baravaridan uch baravarigacha, mansabdor shaxslarga esa - besh baravaridan o'n baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo'ladi.

Raqobatni cheklashga olib keladigan yoki olib kelishi mumkin bo'lgan harakatlarni kelishib olingan holda sodir etish va bitimlarni tuzish, shuningdek tovar yoki moliya bozorida ustun mavqeni suiiste'mol qilish, xuddi shuningdek tanlov (tender) yoki birja savdolariga doir monopoliyaga qarshi talablarni buzish -

fuqarolarga eng kam ish haqining uch baravaridan besh baravarigacha, mansabdor shaxslarga esa - besh baravaridan o'n baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo'ladi.

Normativ hujjatlar talablariga javob bermaydigan tovar (ish, xizmat) tufayli iste'molchilarga zarar yetkazish, shuningdek iste'molchilarga tovarlar (ishlar, xizmatlar) to'g'risida axborot taqdim etmaganlik yoki bila turib noto'g'ri ma'lumotlar taqdim etganlik -

fuqarolarga eng kam ish haqining bir baravaridan uch baravarigacha, mansabdor shaxslarga esa - besh baravaridan o'n baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo'ladi.

Yaroqlilik muddati o'tgan tovarlarni, shuningdek ishlab chiqarilgan sanasi va yaroqlilik muddati ko'rsatilishi shartligi qonun hujjatlarida nazarda tutilgan tovarlarni ishlab chiqarilgan sanasi va yaroqlilik muddati ko'rsatilmagan holda realizatsiya qilish va sotish uchun qabul qilganlik -

fuqarolarga eng kam ish haqining uch baravaridan o'n baravarigacha, mansabdor shaxslarga esa - yetti baravaridan o'n baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo'ladi.

Ushbu moddaning uchinchi - sakkizinchi qismlarida nazarda tutilgan huquqbuzarliklarni ma'muriy jazo chorasi qo'llanilganidan keyin bir yil davomida takror sodir etish -

fuqarolarga eng kam ish haqining besh baravaridan o'n baravarigacha, mansabdor shaxslarga esa - o'n baravaridan yigirma baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo'ladi.

Narxlar raqobati raqobatdosh firmalar narx siyosatini raqobatning asosiy dastagi sifatida ishlatganda kuzatiladi. Bundan tashqari, bu to'g'ridan-to'g'ri, ochiq holda, o'z mahsulotlariga narxlarni pastroq e'lon qilish orqali yoki narxlarni pasaytirishning cheklovi mavjud bo'lmagan hollarda yashirin ravishda amalga oshirilishi mumkin. So'nggi paytlarda narxlarning raqobati tobora ko'p bozorlarning tabiati o'zgarishi va ularning xaridor bozorlariga aylanishi tufayli narxsiz raqobatga tobora ko'proq kirib bormoqda.

Narxlar raqobati foydani vaqtincha pasayishi sababli tovarlar yoki xizmatlarni raqobatchilardan past narxlarda sotishni o'z ichiga oladi. Shunday qilib, xaridorlarni qo'lga kiritish yoki saqlab qolish uchun firmalar har xil toifadagi xaridorlarning ro'yxati narxiga nisbatan har xil chegirmalardan foydalanishlari mumkin (masalan, bozorga kirib kelgan yirik firmalar ma'lum vaqtgacha foyda olishni rad etishlari va yangi raqobatchilarning bosqinini oldini olish uchun, cheklangan narxlar deb ataladi, ya'ni potentsial raqobatchining o'z mahsulotlari uchun o'rtacha narx xarajatlar chizig'ining minimal qiymatidan past bo'lgan narxlar.

Parfyumeriya, ammo kosmetika savdosida narx raqobati muhim o'rin tutadi. Kompaniyalar iste'molchilarga nafaqat ular uchun maqbul bo'lgan narxlarni, balki o'xshash mahsulotlarning raqobatchilar narxlariga qaraganda iloji boricha pastroq bo'lgan narxlarni taklif qilishga intilishadi.

III-Bo’lim.Raqobat ustunlikga ega bo’lishda axborotning roli

Axborot inqilobi iqtisodiyotning barcha sohalarini qamrab olgan, va hech bir kompaniya uning ta’siridan qochib qutula olmaydi. Axborotni olish, qayta ishlash va uzatish xarajatlarining kamayishi biznes yuritish usullarini ham o’zgartiradi.

Ko’pgina menejerlar axborot inqilobi to’g’risida bilishadi, ammo uning ahamiyatini to’laligicha his qilmaydilar. Axborot texnologiyalari va ularning natijalari kundan-kunga ko’proq vaqt va investitsiyalarni talab qilar ekan, axborot texnologiyalari faqatgina ma’lumotlarni elektron qayta ishlash va axborot tizimlari bo’limining ishi emas. Raqobatdoshlar axborotga ega bo’la turib, raqobat ustunligiga ega bo’layotganlarini ko’rib turgan boshqaruvchilar yangi texnologiyalarni boshqarishdagi o’zining bevosita ishtiroki lozimligini anglab etadi. Ammo tez ro’y berayotgan o’zgarishlar bilan yakkama-yakka qolib uni qanday boshqarish lozimligini bilmaydilar.

Axborot texnologiyalari yutuqlari raqobat va raqobat ustunligi manbalariga qanday ta’sir ko’rsatadi? Ushbu texnologiyalardan foydalanish uchun kompaniya qanday strategiyalarni qo’llashi lozim. Raqobatdoshlar ushbu yo’nalishda qaysi ishlarni amalga oshiradilar? Axborot texnologiyalariga kiritishi mumkin bo’lgan ko’p sonli investitsiya variantlaridan qaysi biri ayniqsa zarur?

Ushbu savollarga javob berish uchun axborot texnologiyalari deganda faqagina kompyuterlarni tushunmasliklari lozim. Bugungi kunda axborot texnologiyasi deganda nafaqat axborotni o’zini, balki uni qayta ishlash, saqlash va uzatish bilan bog’liq texnologiyalarni ham tushunish lozim. Demak, axborot texnologiyasi o’z ichiga kompyuterlardan tashqarii, ma’lumotlarni aniqlash, kommunikastiya texnologiyalari, dasturiy ta’minot, korxonalarni avtomatlashtirish va boshqa texnologik vositalar va xizmatlarini o’z ichiga oladi.

Axborot inqilobi quyidagi uchta yo’l bilan raqobatga o’z ta’sirini o’tkazishi mumkin.

- tarmoq tuzulmasini o’zgartiradi va bu bilan raqobatning yangi qoidalarini o’rnatadi;

- kompaniyalarga ish unumdorligi bo’yicha raqobatdoshlardan ilgarilab ketish imkoniyatini berib raqobat ustunligini yaratadi;

- ko’pgina hollarda bevosita kompaniyada mavjud jarayonlar va operastiyalar asosida, biznesning umuman yangi turlarini xosil qiladi.

Birinchi navbatda biz, axborot texnologiyasining strategik ahamiyatga ega bo’lishiga olib kelgan sabablarni ko’rib chiqamiz, va uning biznesga qanday ta’sir ko’rsatishini aniqlaymiz. Keyinchalik esa, yangi texnologiyalar qay tarzda raqobatni o’zgartirishi, va kelajakni ko’ra biladigan kompaniya rahbarlari undan qanday qilib samarali foydalanishi to’g’risida gap yuritamiz. Va nihoyat, axborot texnologiyalarning biznesdagi rolini baholash imkonini beradigan jarayonlarni va texnologiyani raqobot ustunligiga aylantirish imkonini beruvchi kapital qo’yilmalarning ustuvor yo’nalishlarini aniqlashga imkon yaratiladi.

Axborot texnologiyasining raqobatdagi rolini aniqlashga imkon beruvchi muhim kontseptsiya sifatida boyliklar zanjiri xizmat qiladi. butun kompaniya faoliyatini bir – biridan farq qiluvchi texnologik va iqtisodiy turlarga bo’lish mumkin, aynan ularning yordami bilan tijorat faoliyati amalga oshiriladi. Biz ularni qimmat faoliyat turlari deb ataymiz. Kompaniyaning qimmatli faoliyat turlarini to’qqizta kategoriyaga ajratish mumkin. Faoliyatning birlamchi turlari mahsulotni jismonan yaratish, uning marketingi va iste’molchilarga etkazilishi, hamda sotuvdan keyingi xizmat ko’rsatish bilan bog’liq. Faoliyatning ikkilamchi, yoki qo’llab-quvvatlovchi, turlari ishlab chiqarish omillari va infratuzilmani ta’minlaydilar, aynan ular tufayli birlamchi faoliyat turlarini amalga oshirish mumkin bo’ladi. Faoliyatning har bir turi uchun sotib olinadigan ishlab chiqarish omillari, inson resurslari, texnologiyalar va h., lozim bo’ladi. Huquqiy faoliyat, moliyaviy faoliyat kabi funkstiyalarni o’z ichiga olgan firma infratuzilmasi, butun zanjirni qo’llab-quvvatlab turadi. Ushbu kategoriyalar doirasida kompaniya yana bir nechta alohida faoliyat turlarini amalga oshiradi ularning ma’suliyatlari esa muayyan biznesga bog’liq bo’ladi. Misol uchun, xizmat ko’rsatish faoliyati, o’rnatish, ta’mirlash, ishga turish, zamonaviylashtirish, va tarkibiy qismlarni hisobga olish kabi faoliyat turlarini o’z ichiga oladi.

Alohida tarmoqdagi kompaniya salohiyat turlarining zanjiri, o’z navbatida, faoliyat turlarining yanada kattaroq oqimiga kiritilgan, buni biz qimmatliklar tizimi deb ataymiz. Ushbu zanjir kompaniya qimmatliklari zanjirini ishlab chiqarish omillari bilan (xom ashyo, ehtiyot qismlar va to’langan xizmatlar) ta’minlovchi etkazib beruvchilar kimmatliklari zanjirlarini o’z ichiga oladi. So’nggi iste’molchigacha bo’lgan yo’lda kompaniya mahsuloti, ko’pgina hollarda, taqsimot kanallari qimmatliklari zanjiri orqali ham o’tadi. Va nihoyat, mahsulot xaridori qimmatliklari zanjirida sotib olingan ishlab chiqarish omili bo’ladi. Xaridor esa mahsulotdan o’zining bir yoki bir necha faoliyat turini bajarish uchun foydalanadi.Monopoliyaga qarshi organga va iste'molchilarning huquqlarini himoya qiluvchi organlarga axborot taqdim etmaslik yoki o'z vaqtida taqdim etmaslik yoxud ularga bila turib haqiqatga to'g'ri kelmaydigan ma'lumotlarni taqdim etish, -

fuqarolarga eng kam ish haqining bir baravaridan uch baravarigacha, mansabdor shaxslarga esa - uch baravaridan besh baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo'ladi.

Xuddi shunday huquqbuzarlik ma'muriy jazo chorasi qo'llanilganidan keyin bir yil davomida takror sodir etilgan bo'lsa, -

fuqarolarga eng kam ish haqining uch baravaridan besh baravarigacha mansabdor shaxslarga esa - besh baravaridan o'n baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo'ladi.

Monopoliyaga qarshi organning qoidabuzarliklarni tugatish to'g'risidagi, dastlabki holatni tiklash haqidagi, iste'molchilarning huquqlari buzilishlarini bartaraf etish to'g'risidagi ko'rsatmalarini bajarishdan bo'yin tovlash, o'z vaqtida yoki lozim darajada bajarmaslik -

fuqarolarga eng kam ish haqining uch baravaridan besh baravarigacha, mansabdor shaxslarga esa - besh baravaridan o'n baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo'ladi.

Tayyorlovchining tovarlar (ishlar, xizmatlar) xavfsizligi va sifati ustidan nazoratni amalga oshiruvchi davlat boshqaruvi organlarining ko'rsatmalarini bajarishdan bo'yin tovlashi, ularni o'z vaqtida yoki lozim darajada bajarmasligi -

fuqarolarga eng kam ish haqining uch baravaridan besh baravarigacha, mansabdor shaxslarga esa - besh baravaridan o'n baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo'ladi.

Xo'jalik yurituvchi sub'ektlarni qo'shib yuborishda, qo'shib olishda hamda aksiyalarni (ulushlarni) va boshqa mulkiy huquqlarni olish bo'yicha bitimlar tuzishda monopoliyaga qarshi talablarni buzish -

fuqarolarga eng kam ish haqining bir baravaridan uch baravarigacha, mansabdor shaxslarga esa - besh baravaridan o'n baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo'ladi.

Raqobatni cheklashga olib keladigan yoki olib kelishi mumkin bo'lgan harakatlarni kelishib olingan holda sodir etish va bitimlarni tuzish, shuningdek tovar yoki moliya bozorida ustun mavqeni suiiste'mol qilish, xuddi shuningdek tanlov (tender) yoki birja savdolariga doir monopoliyaga qarshi talablarni buzish -

fuqarolarga eng kam ish haqining uch baravaridan besh baravarigacha, mansabdor shaxslarga esa - besh baravaridan o'n baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo'ladi.

Normativ hujjatlar talablariga javob bermaydigan tovar (ish, xizmat) tufayli iste'molchilarga zarar yetkazish, shuningdek iste'molchilarga tovarlar (ishlar, xizmatlar) to'g'risida axborot taqdim etmaganlik yoki bila turib noto'g'ri ma'lumotlar taqdim etganlik -

fuqarolarga eng kam ish haqining bir baravaridan uch baravarigacha, mansabdor shaxslarga esa - besh baravaridan o'n baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo'ladi.

Yaroqlilik muddati o'tgan tovarlarni, shuningdek ishlab chiqarilgan sanasi va yaroqlilik muddati ko'rsatilishi shartligi qonun hujjatlarida nazarda tutilgan tovarlarni ishlab chiqarilgan sanasi va yaroqlilik muddati ko'rsatilmagan holda realizatsiya qilish va sotish uchun qabul qilganlik -

fuqarolarga eng kam ish haqining uch baravaridan o'n baravarigacha, mansabdor shaxslarga esa - yetti baravaridan o'n baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo'ladi.

Ushbu moddaning uchinchi - sakkizinchi qismlarida nazarda tutilgan huquqbuzarliklarni ma'muriy jazo chorasi qo'llanilganidan keyin bir yil davomida takror sodir etish -fuqarolarga eng kam ish haqining besh baravaridan o'n baravarigacha, mansabdor shaxslarga esa - o'n baravaridan yigirma baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo'ladi.

Narxlar raqobati raqobatdosh firmalar narx siyosatini raqobatning asosiy dastagi sifatida ishlatganda kuzatiladi. Bundan tashqari, bu to'g'ridan-to'g'ri, ochiq holda, o'z mahsulotlariga narxlarni pastroq e'lon qilish orqali yoki narxlarni pasaytirishning cheklovi mavjud bo'lmagan hollarda yashirin ravishda amalga oshirilishi mumkin. So'nggi paytlarda narxlarning raqobati tobora ko'p bozorlarning tabiati o'zgarishi va ularning xaridor bozorlariga aylanishi tufayli narxsiz raqobatga tobora ko'proq kirib bormoqda.

Narxlar raqobati foydani vaqtincha pasayishi sababli tovarlar yoki xizmatlarni raqobatchilardan past narxlarda sotishni o'z ichiga oladi. Shunday qilib, xaridorlarni qo'lga kiritish yoki saqlab qolish uchun firmalar har xil toifadagi xaridorlarning ro'yxati narxiga nisbatan har xil chegirmalardan foydalanishlari mumkin (masalan, bozorga kirib kelgan yirik firmalar ma'lum vaqtgacha foyda olishni rad etishlari va yangi raqobatchilarning bosqinini oldini olish uchun, cheklangan narxlar deb ataladi, ya'ni potentsial raqobatchining o'z mahsulotlari uchun o'rtacha narx xarajatlar chizig'ining minimal qiymatidan past bo'lgan narxlar.

Parfyumeriya, ammo kosmetika savdosida narx raqobati muhim o'rin tutadi. Kompaniyalar iste'molchilarga nafaqat ular uchun maqbul bo'lgan narxlarni, balki o'xshash mahsulotlarning raqobatchilar narxlariga qaraganda iloji boricha pastroq bo'lgan narxlarni taklif qilishga intilishadi.

Yangi texnologiya joriy qilish, talabga javoban tovar turlarini tez oʻzlashtirish, malakali ishchi kuchiga ega boʻlish va zamonaviy marketing xizmatidan foydalanish kabilar R. kurashidan gʻolib chiqish shartiga aylanadi. Monopoliya R.ga zid, chunki u tovar ishlab chiqaruvchiga tanho hukmronlikni taʼminlab, oʻzaro bellashuv uchun sharoit qoldirmaydi. R. kurash yoʻlini tanlash jihatdan ham halol va gʻirrom R.ga boʻlinadi. Halol R. bozordagi kurashda qabul qilingan, hammaga maqbul usullar bilan olib boriladi, bozor qoidalariga asoslanadi. Firrom R.da taqiqlangan va qoralangan usullar, yaʼni qalloblik, koʻzboʻyamachilik, soʻzida turmaslik, aldash, iqtisodiy josuslik, qoʻporovchilik va hatto jismoniy zoʻravonlik kabi jinoyatkorona usullar qoʻllaniladi. Bozor iqtisodiyoti aslida faqat halol R.ni tan oladi. R. iqtisodiyotni sogʻlomlashtirib turadi. R.dan jamiyat manfaatlari yoʻlida foydalanish va uni nazorat qilishda davlat tomonidan qabul qilinadigan monopoliyaga qarshi qonunlar muhim ahamiyatga ega.

R. olib borish usuliga koʻra, narx bilan R. va narxsiz R.ga boʻlinadi. Narx bilan raqobatlashuv tovarlar yoki xizmatlarni raqiblarga Karaganda foydani vaqtinchalik kamaytirish hisobiga arzon narxda sotishni bildiradi (narxdan tashlamalar, ulgurji haridorlarga imtiyozlar va boshqalar), Narxsiz R.ga haridorlarni egallash va saqlab turishning narxlarni arzonlashtirish bilan bogʻliq boʻlmagan har qanday qonuniy usullari kiradi (sifatini oshirish, xizmat muddatini uzaytirish, ekologik tozalik, xavfsizlik va boshqalar) Oʻz miqyosiga koʻra, R. eng avvalo 2 turga — tarmoq ichidagi va tarmoqlararo R.ga boʻlinadi. Iqgisodiy adabiyotlarda tarmoq ichidagi R.ning 4 ta shakli alohida ajralib koʻrsatiladi. Bular erkin R., monopolistax R., monopoliya va oligopoliyatrR.ning amal qilishi uchun muayyan shartsharoitlar mavjud boʻlishi shart. Bu shartsharoitlar faqat bozor munosabatlari qaror topgan muhitda boʻlishi mumkin. Iqtisodiyotda monopollashuv tamoyillarining kuchayib borishi bilan R. cheklanadi. Raqobatchilik muhitini vujudga keltirish uchun davlat monopoliyalarga qarshi siyosat olib boradi, iqtisodiyotni monopoliyadan chiqarish boʻyicha chora-tadbirlar koʻradi, monopoliyaga qarshi qonunchiliknn amalga oshiradi.

Davlatning R.ga nisbatan siyosati uning maʼrifatli, madaniy koʻrinishlari va qoidalarini taʼminlashga yoʻnaltiriladi. Bunday siyosat ishlab chiqarishni takomillashtirish, mahsulotlarni samarali taqsimlashga, texnika va iktisodiy taraqqiyotga yordam beradi, isteʼmolchilarning manfaatlarini ximoya qilishga xizmat qiladi.

Oʻzbekistonda bozor iqtisodiyotiga oʻtish davrida xukumat tomonidan iktisodiyotda R. muhitini yaratish masalasiga alohida eʼtibor berildi. Jahondagi barcha rivojlangan davlatlarda boʻlgani kabi Oʻzbekistonda ham R. boʻyicha davlat siyosati amalga oshiriladi. Shu maqsadda 1996 yil 15 martda Moliya vazirligi huzurida Monopoliyadan chiqarish va raqobatni rivojlantirish qoʻmitasi tashkil etildi. Keyinchalik, u mustaqil davlat qoʻmitasiga aylantirildi. Oʻzbekistonda R.chilik muhitini vujudga keltirishda narx bilan raqobatlashuv usuli tanlandi va narxlar erkin qoʻyib yuborildi.

"Monopolistik faoliyatni cheklash toʻgʻrisida"gi (1992 yil 3 avg .) konunga koʻra, narxlarni monopollashtirish, bozorda ataylab taqchillik yaratish, R.ning gʻirrom usullarini qoʻllash man etiladi. "Isteʼmolchilarning huquqdarini himoya qilish toʻgʻrisida"gi (1996 yil 26 apr.) qonuniga asosan, gʻirrom R.ga yoʻl qoʻymaydigan mexanizmni yaratishga ham alohida eʼtibor berilgan. "Tovar bozorlarida monopolistik faoliyatni cheklash va raqobat toʻgʻrisida" (1996 yil 27 dek.) qonunida ham sogʻlom R. muhitining huquqiy shartsharoitlari taʼminlab berilgan.

Ahmadjon Oʻlmasov.

Hozirgi bozor iqtisodiyotida raqobatning quyidagi asosiy vazifalarini ajratib koʻrsatish mumkin:

1. 
   tartibga solish vazifasi;
   
2. 
   resurslarni joylashtirish vazifasi;
   
3. 
   innovatsion vazifa;
   
4. 
   moslashtirish vazifasi;
   
5. 
   taqsimlash vazifasi;
   
6. 
   nazorat qilish vazifasi.
   

Raqobatning tartibga solish vazifasi ishlab chiqarishni talab (isteʼmol)ga muvofiqlashtirish maqsadida taklifga taʼsir oʻtkazishdan iborat. Aynan shu vazifa yordamida iqtisodiyotda taklifning talab orqali, ishlab chiqarish tarkibi va hajmining yakka tartibdagi va ijtimoiy ehtiyojlar orqali belgilanishiga erishiladi, yaʼni iqtisodiyot bozor qonunlari asosida tartibga solinadi.

Raqobatning resurslarni joylashtirish vazifasi ishlab chiqarish omillarini ular eng koʻp samara beradigan korxona, hudud va mintaqalarga oqilona joylashtirish imkonini beradi. Raqobatning innovatsion vazifasi fan-texnika taraqqiyoti yutuqlariga asoslanuvchi hamda bozor iqtisodiyoti subʼektlarining rivojlanishini taqozo etuvchi turli koʻrinishdagi yangiliklarning joriy etilishini anglatadi. Raqobatning moslashtirish vazifasi korxona (firma)larning ichki va tashqi muhit sharoitlariga ratsional tarzda moslashishiga yoʻnaltirilgan boʻlib, ularning shunchaki oʻzini-oʻzi saqlab, iqtisodiy jihatdan yashab qolishidan xoʻjalik faoliyati sohalarining ekspansiyasi (kengayishi)ga oʻtishini bildiradi. Raqobatning taqsimlash vazifasi ishlab chiqarilgan neʼmatlar yalpi hajmi (yalpi ichki mahsulot)ning isteʼmolchilar oʻrtasida taqsimlanishiga bevosita va bilvosita taʼsir oʻtkazadi. Nihoyat, raqobatning nazorat qilish vazifasi bozordagi baʼzi ishtirokchilarning boshqa bir ishtirokchilar ustidan monopolistik hukmronlik oʻrnatishiga yoʻl qoʻymaslikka yoʻnaltiriladi. Raqobat kurashining mazmuni toʻgʻrisida toʻlaroq tushunchaga ega boʻlish uchun uning asosiy shakllari va belgilarini koʻrib chiqish zarur. Iqtisodiy adabiyotlarda bir tarmoq ichidagi raqobatning toʻrtta shakli alohida ajratilib koʻrsatiladi. Bular erkin raqobat, monopolistik raqobat, monopoliya va oligopoliyadir. 0 ‘rtacha doimiy xarajatlar doimiy xarajatlarning ishlab chiqarilgan