Buxoro muxandislik texnologiya instituni

d
V
К
g
р


 
Bu  yerda:  V
g
  –  saqlanib  turiladigan  solishtirma  hajmi  va  d  –  harakatsiz  suyuq 
fazaning kolonka harakati K dagi zichligi. 
       Saqlanib 
turiladigan 
hajmi 
–  bu  namunani  kiritish  lahzasidan 
xromotogrammada  sorbet  cho`qqisi  (piki)  ning  paydo  bo`lish  lahzasigacha 
kolonkadan  o`tgan  gaz  hajmidir.  Kolonka  haroratidagi  saqlanib  turiladigan 

---

83 
 
solishtirma hajmi V
g
 1 gr suyuq faza (yoki adsorbent) ga to`g`ri keladigan saqlanib 
qolinadigan samarali hajmiga teng va quyidagi formula bilan hisoblanadi. 
к
L
A
R
w
a
к
g
T
W
t
t
P
P
T
T
F
P
P
V
273
1
0
0
1















 
Bu yerda: P
1
 – kolonkaga kirishdagi bosim, kg/sm
3
;  
                 P
0
 – atmosfera bosimi, mm sim. ust. 
                 T
k
 – kolonka harorati, K; 
                 F – gaz tashuvchi oqimi tezligi, ml/daq; 
                 t
R
 – komponentlar saqlab turilish vaqti, daq; 
                 t
A
 – havoning chiqish vaqti, daq; 
                 T
0
 – atrof muhit haroratida suv bug`larining qayishqoqligi, mm sim ust; 
                 P
w
 – atrof muhit haroratida suv suv bug`larining qayishqoqligi, mm sim 
ust. 
                 W
1
 – suyuq faza miqdori, gr. 
Erish issiqligi (▲H
S
 kDj/mol) bo`yicha hisoblanadi. 















T
v
V
T
tg
R
H
L
к
s
3
10
303
,
2

 
Bu yerda: R – 1.987∙10
3
ga teng bo`lgan gaz doimiysi; 
                 T
K
 – kolonka harorati, K 
                 V
1
 – qo`zg`almas fazaning zichligiga nisbatan olingan uning massasi. 
       tgɑ ni # lg V
g
 ning 1/T dan bog`liqligidan topadilar (tgɑ - burchak koeffitsienti 
bo`lib,  lg  V
g
  ning  1/T∙10
-3
  dan  to`g`ri  bog`liqligining  egilish  burchagi  tangensiga 
teng; 
  
  
 - hajmiy kengayish koeffitsienti, u ko`pchilik organic moddalar uchun1∙10
-3
 ga 
teng. 
       Erishning erkin mol energiyasini (
 , kj/mol) quyidagi formula bilan 

V
RT
J
lg
303
,
2



 
Bu yerda: 2.303 – natural logarifm asosi 
                R – gaz doimiysi; 

---

84 
 
                V
0
  –  suyuq  faza  hajmining  birligiga  va  kolonka  haroratiga  to`g`ri 
keladigan tuzatilgan saqlab turiladigan hajmi. 
       Erish  entropiyasining  o`zgarishi  (
 S,  J/mol∙K)  ni  issiqlik  va  erishning  erkin 
energiyasi qiymatlari asosida hisoblanadi: 
к
s
T
J
H
S






 
Aylanish entropiyasi (S
ayl
 J/mol∙K) 
к
s
g
вр
T
H
V
R
S



lg
303
,
2
 
kabi aniqlanadi. 
        Ma`lum  sistema  uchun  termodinamik  parametrning  qiymatlarini  hisoblab 
chiqib muayyan masala yechimini ma`lum turdagi xromotografik sorbentni qo`llab 
optimallashtirish mumkin. 
       Gaz  suyuqlik  xromotografik  sharoitlariga  binoan  sorbsion  jarayonda  qattiq, 
odatda  tahlil  qilinayotgan  moddalarga  nisbatan  inert  bo`lgan  tashuvchiga 
joylashtirilgan faqat harakatsiz suyuq faza qatnashishi kerak, ammo amalda qattiq 
tashuvchi  tabiati  xromotografik  tahlil  jarayoniga  katta  ta`sir  ko`rsatadi.  Shu  bilan 
birga  jarayonning  termodinamik  parametrlarini  aniqlashga  imkon  beradigan 
xromotografiyalanayotgan moddalarni saqlab turish muvozanat nazariyasi saqlanib 
turilayotgan hajmning umumiy qiymatlariga real sorbentlarning alohida fazalarida 
saqlab  turish  omonatini  izchil  hisobga  olishga  asoslangan.  Bundan  kelib  chiqib 
mualliflar  “polifazalik”  tushunchasini  kiritdilar,  bunda  ular  gaz  suyuqlikli 
xromotografiyadagi sorbent bu nafaqat harakatsiz suyuq faza balki u kamida ikkita 
faza  –  suyuq  va  qattiq  fazadan  iborat.  Keyinchalik  bu  tekshirishlar  ishlarda 
rivojlantirildi.  Adsorbsion  jarayonlar  fazalar  gaz-harakatsiz  suyuq  faza,  gaz  – 
qattiq tashuvchi, harakatsiz suyuq faza – qattiq tashuvchi ajralish chegarasida sodir 
bo`ladi. 
       Bu 
jarayonlarning 
termodinamik 
parametrlarini 
toppish 
sorbatlarni 
xromotografik  kolonkadan  elyuirlash  ketma-ketligini  oldindan  bilishga  imkon 
beradi.  Buning  uchun  avvalo  muayyan  polifazali  sorbentga  V
g
  ni  eksperimental 

---

85 
 
topadilar.  V
g
,  sm
3
/gr  –  bu  fizik-kimyoviy  konstanta  bo`lib  gaz  suyuqlikli 
xromotografiyada  absolyut  kattalikdir  va  HQF  muhitidan  1  gr  tahlil  qilinayotgan 
moddani  desorbsiyalash  uchun  zarur  bo`lgan  gaz  miqdorini  bildiradi.  V
g
  ma`lum 
sharoitlarda erishning termodinamik parametrlarini topish uchun dastlabki kattalik 
bo`lib  hisoblanadi,  so`ngra  lg  V
g
  –  1/T  bo`yicha  K
r
,     
  
 
, 
  ,   ,  S
ayl
  kabi 
termodinamik  kattalik  parametrlarini  kolonka  haroratining  teskari  qiymatlaridan 
saqlab  turilayotgan  hajmlar  logorifmlarining  to`g`ri  chiziqli  bog`liqligining 
burchak  koeffitsientini  aniqlash  asosida  hisoblab  chiqdik.  Birinchi  martada 
ko`rsatilishicha lg V
g
 ning 1/T dan biron bir modda uchun bog`liqlik grafigi (3.1-
rasm)  chiziqlidir  va  uning  burchak  koeffitsientini  - 
      erish  issiqligining 
funksiyasi bo`lib hisoblanadi. 
       Har  qaysi  termodinamik  funksiya  ma`lum  fizikaviy  ma`noga  ega,  bu  esa 
qo`zg`almas  suyuq  fazaning  tanlanuvchanligiga  molekulyar  darajada  qarashga 
imkon beradi.