Buxoro muhandislik texnologiya instituti

3.3. Kichik biznes va tadbirkorlikda bank - moliya tizimi.
Bozor iqtisodiyoti o`tilishi tufayli mamlakatda yangi moliyaviy siyosat ishlab chiqildi va hukumat tomonidan real hayotda amalga oshirilmoqda. Jamiyatdagi har bir iqtisodiy faoliyatning boshlanishi davlatning yaqindan turib bergan moliyaviy yordami tufayli rivojlanib, takomillashib boradi. Jumladan, kichik va xususiy tadbirkorlikni qo`llab-quvvatlashda banklarning rolini oshirib borishga alohida e`tibor beriladi.

Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik korxonalarining asosiy faoliyati banklar bilan chambarchas bog’liq bo`lib, ular olib borayotgan faoliyat -xomashyoni sotib olish, ishlab chiqarilgan tovarlar, ko`rsatiladigan xizmatlarga haq to`lash, ishlovchilarni ish haqi bilan ta`minlash, turli toifadagi korxonalar, firma va boshqalar yuridik shaxslar bilan bo`ladigan iqtisodiy munosabatlar, ya`ni olingan foyda va daromaddan soliq to`lash, transport, kommunal xizmatlar uchun to`lovlarning barcha turlari banklar orqali, o`z navbatida, olinadigan kreditlar va boshqa hisob-kitoblar ham banklar orqali amalga oshadi.

Alohida ta`kidlash kerakki, mamlakatimiz mustaqillikka erishgunga qadar bank va banklar bilan bo`ladigan turli iqtisodiy munosabatlar unchalik oshkora etilmas edi.

Jahon xo`jaligining muhim xo`jalik yuritish qismi bo`lgan kichik biznes va xususiy tadbirkorlik korxonalarini barcha faoliyati banklar bilan bog’langanligi bugungi kunda hammaga ma`lumdir. Shuning uchun ham rivojlangan mamlakatlarda, masalan, AQSHda bank tizimining faoliyati nihoyatda rivojlangan bo`lib, tadbirkorlikning aktiv iqtisodiy faoliyat yuritishida banklar barcha mulk shaklidagi korxonalarga kompleks ravishda xizmat ko`rsatadi.

Bugungi kunda mamlakatimiz 30 ta bank faoliyat yuritib, shundan 3 tasi davlat banklari, 13 tasi aktsiyadorlik tijorat banklari, 9 tasi xususiy banklar, 5 tasi xorijiy kapital ishtirokidagi banklar hisoblanadi.

Hozirgi kunda, siz bilan biz bank sifatida biladigan moliyaviy muassasalarning dastlabki ko`rinishlari XVI asrda Angliyada vujudga kelgan. E`tiborli jihati shundaki, dastlabki bankirlar oltin metallardan turli zebu - ziynatlar yasaydigan zargarlar yoki yirik savdo bilan shug’ullanadigan savdogarlar ichidan chiqqan. SHuningdek, Florentsiya va Venetsiyada XVI asrda tirobanklar vujudga keldi.

Keyinchalik banklar Amsterdam, Gamburg, Milan, Nyurenberg kabi yirik shaharlarda tashkil topa boshlagan.

Ushbu banklar asosan yirik savdogarlarning oltin tangalarini saqlash va ularning to`lov hisob- kitoblarini amalga oshirish bilan shug’ullangan.

Hozirgi paytda faoliyat yuritayotgan Markaziy bankka o`xshagan bank birinchi marta Stokgol’mda 1650 yilda, keyinchalik 1694 yilda Angliyada tashkil topgan bo`lib, bu bank pul emissiyasini amalga oshirish, mamlakatda tijorat banklari faoliyatini tartibga solish kabi ishlarni bajargan.

Banklarning mohiyatiga iqtisodiy adabiyotlarda turli yondashuvlar mavjud.

“Bank” so`zi qadimgi frantsuzcha “banque” va italiyancha “bansa” so`zlaridan paydo bo`lib, “almashtirish stoli” ma`nosini anglatishining guvohi bo`lamiz.

Bank -bu moliyaviy muassasa bo`lib, jamiyatdagi vaqtinchalik bo`sh pul mablag’larini tegishli shartlar bilan jalb etib, ushbu mablag’larga ehtiyoji mavjud bo`lgan yuridik va jismoniy shaxslarga qaytarishlik, muddatlilik, to`lovlilik va ta`minlanganlik asosida beradigan tijorat tashkilotdir.

O`zbekiston Respublikasida ikki pog’onali bank tizimi mavjud bo`lib, yuqori pog’onada Markaziy Bank, quyi pog’onasida Tijorat banklari mavjud.Markaziy bank quyidagi funktsiyalarini bajaradi:

• 
  Pul – kredit orqali tartibga solish;
  
• 
  Banknotalarni monopol emissiyasi;
  
• 
  Banklar banki;
  
• 
  Tashqi iqtisodiy faoliyat;
  
• 
  Bank faoliyati (kassir, kreditor, moliyaviy konsul’tant)
  

O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008 yil 10 noyabrdagi 4051-sonli «Mikrokreditbank» aktsiyadorlik tijorat bankining tadbirkorlik sub`yektlarini qo`llab-quvvatlash borasidagi faoliyatini yanada kengaytirish chora-tadbirlari to`g’risida»gi Farmoniga muvofiq:

- tadbirkorlik faoliyatini boshlash uchun 18 oygacha muddatga beriladigan eng kam ish haqqining 200 barobari miqdoridagi imtiyozli mikrokreditlar bo`yicha maksimal stavkani yillik 5 foizdan 3 foizga;

- kichik biznes sub`yektlari faoliyatini kengaytirish va aylanma mablag’larini to`ldirish uchun 24 oygacha muddatga beriladigan eng kam ish haqining 500 barobari miqdoridagi mikrokreditlar bo`yicha - Markaziy bank tomonidan qayta moliyalashtirish stavkasining 100 dan 50 foiziga;

- kichik biznes sub`yektlari uchun 3 yilgacha muddatga beriladigan eng kam ish haqining 2000 barobari miqdoridagi imtiyozli mikrolizing xizmatlari bo`yicha maksimal stavkani yillik 7 foizdan 5 foizga tushirildi.

Kreditlashda bunday ahamiyatli imtiyozlarning belgilanishi mazkur soha vakillari tomonidan kreditga talabning va ayni paytda ularga berilayotgan kredit hajmining yildan-yilga oshib borishiga olib kelmokda

Shu o`rinda tijorat banklari kreditlari to`g’risida so`z borganda ularning maqsad yo`nalishlari jihatidan tarkibi ham takomillashib borayotganligini ta`kidlash lozim.

Banklarning investitsiya maqsadlariga yo`naltirilgan kreditlarining umumiy kredit portfelidagi ulushi qariyb 70 foizni tashkil etdi, iqtisodiyotimizning real sektoriga yo`naltirilgan kreditlarining umumiy hajmi esa o`tgan yillarga nisbatan oshib bormoqda.

So`nggi yillarda mamlakatni ijtimoiy - iqtisodiy rivojlantirish, faol tadbirkorlik, innovatsion g’oyalar va bunyodkorlik salohiyatini qo`llab - quvvatlash orqali aholiga munosib hayot sharoitlarini yaratish, ishbilarmonlik muhitini yaxshilash, bandlikni ta`minlash bo`yicha keng ko`lamli ishlar amalga oshirib kelinmoqda.

Shu bilan birga, olib borilgan tahlil natijalari joylarda aholini tadbirkorlikka jalb qilish va bu orqali yangi ish o`rinlarini yaratish, bandlikni ta`minlash, o`z mehnati bilan daromad topish istagida bo`lgan fuqarolarga amaliy yordam ko`rsatish, mehnat resurslaridan oqilona foydalanish ishlari talab darajasida emasligini ko`rsatmoqda. Yuqoridagilarni inobatga olib, 2017 yil 17 avgustda O`zbekiston Respublikasi Prezidentining «Tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishni qo`llab-quvvatlash davlat jamg’armasini tashkil etish to`g’risida»gi qarori qabul qilinib, jamg’arma tomonidan joriy yilda 111ta chorvachilik, 76 ta issiqxona, 30 ta baliqchilik, 28 ta parrandachilik va boshqa ko`plab loyihalar moliyaviy qo`llab-quvvatlandi. Natijada ushbu tadbirkorlik sub`yektlari tomonidan 10 475 yangi ish o`rinlari yaratilishi kutilmoqda.

Mehnatkash xalqimizning qadimiy kasb - hunar an`analari, ishbilarmonlik salohiyati oilaviy tadbirkorlik, hunarmandchilik, kasanachilik va boshqa tadbirkorlik faoliyati turlarini keng ommalashtirish, ekin maydonlaridan unumli foydalangan holda qishloq xo`jaligi mahsulotlari ishlab chiqarishni kengaytirish uchun katta tajriba zahira mavjudligidan dalolat beradi.

Har bir oilaning tadbirkorlik bilan shug’ullanishi va barqaror daromad manbaiga ega bo`lishi uchun shart-sharoitlar yaratish maqsadida mamlakatimizning har bir tuman va shahrida, eng avvalo olis va tabiiy-iqlim sharoiti og’ir hududlarda aholining moddiy sharoitlarini tubdan yaxshilash, turmush tarzi sifati va darajasida sezilarli ijobiy o`zgarishlar amalga oshirilishini ta`minlashga qaratilgan «Har bir oila - tadbirkor» dasturi ( 2018 yil 7 iyun’ PQ-3777-son) qabul qilingan.

Nizomga muvofiq dastur doirasida imtiyozli kreditlar qarz oluvchilarga tadbirkorlikni yo`lga qo`yish yoki rivojlantirish maqsadlari uchun ajratiladi. Kreditlar: ilgari olingan kreditlarni yoki har qanday boshqa qarzlarni qaytarish; alkogol’ va tamaki mahsulotlari ishlab chiqarish; savdo-vositachilikni amalga oshirish; umumiy ovqatlanish tashkilotlarining aylanma mablag’larini shakllantirish; ishlab chiqarish maqsadlari uchun ishlatilmaydigan shaxsiy mulkni sotib olish; ma`muriy xarajatlarni to`lash, jumladan xizmat avtomobillari ta`minoti; mebel, uyali telefon sotib olish, shuningdek aloqa xizmatlariga to`lov maqsadlari uchun ajratilmaydi. Tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanish istagida bo`lgan jismoniy shaxslar; kichik tadbirkorlik sub`yektlari hisoblangan yakka tartibdagi tadbirkorlar, mikrofirmalar, kichik korxonalar; dehqon va fermer xo`jaliklari; oilaviy tadbirkorlar. eng kam ish haqining 150 baravaridan - 1000 baravarigacha miqdorda kreditlarning foiz stavkasi yillik 7 foiz miqdorida belgilanadi. Bunda kredit liniyasi 3 foizni, bank marjasi 4 foizni tashkil etadi. Mikrokreditlar 6 oygacha imtiyozli davr bilan 3 yildan ko`p bo`lmagan muddatga ajratiladi. Kreditlar amalga oshiriladigan loyihaning biznes-rejasiga muvofiq o`zini o`zi qoplash jihatlaridan kelib chiqib 2 yilgacha imtiyozli davr bilan 5 yil muddatgacha ajratilishi mumkin. Bunda berilayotgan imtiyozli davr va kreditni qaytarish muddati batafsil asoslantirilishi kerak. Kredit olish uchun qarz oluvchi - jismoniy shaxslar kredit olish uchun bankka quyidagi hujjatlarni taqdim etadi:

• 
  ariza;
  
• 
  pasport nusxasi;
  
• 
  jismoniy shaxslarga kredit qaytarilishining ta`minoti sifatida sektorlar rahbarlari va mahalla fuqarolar yig’ini tomonidan oilaviy tadbirkorlikni rivojlantirish uchun beriladigan imtiyozli kreditlash bo`yicha tavsiyanoma.
  

Kredit olish uchun qarz oluvchi — kichik tadbirkorlik sub`yektlari kredit olish uchun bankka quyidagi hujjatlarni taqdim etadi:

• 
  ariza;
  
• 
  biznes-reja;
  
• 
  tegishli davlat soliq inspeksiyasiga oxirgi hisobot davri uchun buxgalteriya balansi (1-son shakl), 90 kundan ortiq muddatdagi qarzlarga doir solishtirish dalolatnomalari, moliyaviy natijalar to`g’risida hisobot (2-son shakl), (yangi tashkil etilgan yuridik shaxslar hamda yakka tartibdagi tadbirkorlar, yuridik shaxs tashkil etmagan holda faoliyat yuritayotgan dehqon xo`jaliklari bundan mustasno);ta`minot turlaridan biri (uchinchi shaxs kafilligi, sug’urta polisi, mol-mulk, Tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishni qo`llab-quvvatlash davlat jamg’armasining kafilligi). Tijorat banklari qarz oluvchi — kichik tadbirkorlik sub`yektlariga yuqorida nazarda tutilgan ta`minot turlarini talab qilmasdan eng kam ish haqining 150 baravarigacha bo`lgan miqdorda blankli (ishonchli) mikrokredit berish huquqiga ega. Qarz oluvchining arizasi kelib tushgan kundan boshlab, tijorat banki tomonidan uch ish kunidan oshmagan muddatda ushbu ariza bo`yicha asoslantirilgan qaror qabul qilinadi. Tijorat banki kredit berishni rad etgan taqdirda, bank qarz oluvchiga hamda tavsifnoma bergan tegishli sektorlar rahbarlariga va mahalla fuqarolar yig’iniga bu haqda keyingi ish kunidan kechiktirmagan holda yozma shaklda asoslantirilgan ma`lumot taqdim etadi.
  

Yuqoridagi fikr - mulohazalardan ko`rinadiki, mamlakatimizdagi bank - moliya sohasining tobora mustahkamlanib borishi amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar moliyaviy ta`minotining kuchayishi, iqtisodiyot real sektorining har tomonlama qo`llab - quvvatlanishiga hamda barqaror iqtisodiy o`sish sur`atlarining ta`minlanishiga zamin yaratmoqda.

Bank operatsiyalari aktiv va passiv operatsiyalardan iborat bo`lib, passiv operatsiyalar pul mablag’larini ma`lum bir yo`nalishga safarbar etishga qaratilgan. Banklar passiv operatsiyalar orqali jamg’armalar va vaqtinchalik bo`sh turgan mablag’larni ishlab chiqarishga safarbar etib, foyda oladi. Aktiv operatsiyalar turli xarakterdagi kreditlarni berish operatsiyalari bilan bog’liq bo`lib, quyidagi elementlari bo`yicha turkumlanadi:

• 
  muddatlari bo`yicha kreditlar qisqa, o`rta va uzoq muddatga mo`ljallangan;
  
• 
  kreditlar hajmi bo`yicha kichik, o`rta, yirik miqdorda har bir mijozga individual va moliyaviy imkoniyatlarini hisobga olgan holda beriladi;
  
• 
  ayrim turlari bo`yicha maxsus kafolatni talab etuvchi, garov evaziga beruvchi kreditlar mavjud;
  
• 
  kreditlarning turlari bo`yicha, ya`ni davlat, tijorat, xalqaro va boshqa turlari bo`yicha berish;
  
• 
  qarzni turlari bo`yicha yuridik va jismoniy shaxslarga berish;
  
• 
  vaqtinchalik foydalanish uchun, iste`mol uchun, qarzlarni to`lash uchun, eksport va import operatsiyalarini bajarish uchun beriladigan kreditlar.
  

Hozirgi bozor iqtisodiyoti sharoitida kichik biznes va xususiy tadbirkorlik korxonalari o`z faoliyatida turli banklar bilan muomalada bo`ladi. Bu jarayon oldingilaridan farqli ravishda ancha murakkab hisoblanadi, chunki avvalgi jarayonlar, asosan, korxonalar orqali bank o`z faoliyatini olib borganligi bilan xarakterlanadi. Tadbirkorlik faoliyati shakllanishi tufayli banklar xususiy mulk egalari va kichik korxonalar faoliyati bilan bog’liq operatsiyalarni bajarishga o`z mablag’larini safarbar etib boradi.

Tadbirkorlarning banklar bilan bo`ladigan operatsiyalarida ko`pgina erkinliklar berilganligi shunda namoyon bo`ladiki, xususiy tadbirkor o`z jamg’armasini O`zbekistonning turli banklaridagi o`z hisob schyotida saqlash, kredit va kassa operatsiyalarini bajarish huquqiga ega.

Banklar bilan tadbirkorlar o`rtasidagi munosabatlarda amal qilayotgan qonun va shartnomalarga asosan pul o`tkazish yo`li bilan hisob - kitoblar olib borish mumkin.

Tadbirkorlar bilan bank o`rtasida kredit berish bo`yicha operatsiyalar ikki tomon o`rtasida imzolangan shartnoma asosida amalga oshiriladi. Operatsiyalarni muvaffaqiyatli bajarish uchun har bir tadbirkor «Banklar va bank faoliyati to`g’risida»gi O`zbekiston Respublikasi qonunlarini chuqur o`rganib, unga rioya etishi lozim.

Bozor iqtisodiyotida tadbirkorlik korxonalarining hayoti va iqtisodiy faoliyati valyuta operatsiyalari bilan bog’liqligi ma`lum. Tadbirkorlik korxonalari tashqi iqtisodiy faoliyatini amalga oshirishda ham milliy valyuta, ham xorij valyutasida operatsiyalarni bajarishiga to`g’ri kelmoqda. Ayniqsa, tashqi savdo jarayonlari bevosita valyuta operatsiyalari bilan bog’liq.

Valyuta operatsiyalari valyuta kursi bo`yicha ikki tomon valyutasi nisbati solishtirilgan holda amalga oshiriladi. Xalqaro maydonda AQSH dollari valyuta kotirovkasida baza sifatida qabul qilingan. Boshqa mamlakatlar valyutasi, kurs bo`yicha, AQSH dollariga qiyoslab boriladi. Dollar kursi abadiy bo`lmay, u ham o`zgarib turadi. Bu o`zgarish har kuni ham bo`lishi mumkin. Shuning uchun banklar kursni bank faoliyati boshlashi yoki yopilish vaqtidagi kurslar bo`yicha hisob-kitob ishlari olib boradi.

Valyuta kursining o`zgarib borishi haqida har xafta matbuotda jadval berib boriladi. Bu axborot tadbirkorlarning iqtisodiy faoliyatida muhim ahamiyatga ega. Valyuta operatsiyalarida asosiy o`rinni kredit, qimmatli qog’ozlar, valyutani foyda olish maqsadida sotib olish va sotish kabilar egallaydi.

Xo`jalik yuritish jarayonida xususiy mulk egalari valyuta hisob-kitob schotiga ega bo`lish huquqi olib, erkin tarzda valyutani sotib olishlari ham mumkin. Tadbirkorlar ham, xorij firmalari va tadbirkorlari bilan savdo qilishi uchun valyutani erkin sotib olish xuquqiga ega.

Umuman, bozor iqtisodiyoti jahondagi rivojlangan mamlakatlarning muomaladagi valyutalarini mamlakat ichki bozorida harakatlanishi uchun huquqiy imkoniyatlar yaratib beradi. Tadbirkorlar valyuta bilan bog’liq faoliyatlaridan samarali foydalanib, xorij valyutasiga yangi texnika va zamonaviy texnologiya xarid qilib, ishlab chiqarish va xizmat ko`rsatish korxonalarida xizmat sifatini oshirish, ishlab chiqarish sohasida sifatli tovarlar ishlab chiqarib, uni sotishdan katta foyda olish imkoniyatlariga ega bo`ladilar.