Buxoro muhandislik texnologiya instituti

ILOVA

1-ilova.

MA`RUZANING O`QUV-VIZUAL MATERIALLARI

Axborotni  ishlab  chiqaradilar,  saqlaydilar,  uzatadilar,  sotadilar va  sotib  oladilar.  Bulardan

tashqari  uni  o`g’irlaydilar,  buzib  talqin  etadilar  va  soxtalashtiradilar.  Shuning  uchun  axborotni

himoyalash extiyoji yanada kuchaydi.

Axborot xavfsizligi deb ma`lumotlarni yo`qotish va o`zgartirishga yo`naltirilgan tabiiy yoki

sun`iy  xossali  tasodifiy  va  qasddan  ta`sirlardan  har  qanday  tashuvchilarda  axborotning

himoyalanganligiga aytiladi.

Axborotning himoyasi deb boshqarish va ishlab chiqarish faoliyatining axborot xavfsizligini

ta`minlovchi  va  tashkilot  axborot  axborot  zahiralarining  yaxlitliligi,  ishonchliligi,  foydalanish

osonligi  va  maxfiyligini  ta`minlovchi  qat`iy  reglamentlangan  dinamik  texnologik  jarayonga

aytiladi.

Axborotning  zaif  tomonlarini  kamaytiruvchi  va  axborotga  ruxsat  etilmagan  kirishga,  uning

chiqib  ketishiga  va  yo`qolishiga  to`sqinlik  qiluvchi  tashkiliy,  texnik,  dasturiy,  texnologik  va

boshqa vosita, usul va choralarning kompleksi – axborotni himoyalash tizimi deyiladi.

Kriptografiya deganda har qanday shakldagi, ya`ni diskda saqlanadigan sonlar ko`rinishida

yoki  kompyuter  tarmoqlarida  uzatiladigan  xabarlar  ko`rinishidagi  axborotni  yashirish

tushuniladi.

Kriptografiya -  axborotlarni  aslidan  o`zgartirilgan  holatga  etkazishlarning  matematik

uslublarini topish va takomillashtirish bilan shug’ullanadi.

Kriptografiya ikkita asosiy muammolarni hal qilishga yo`naltirilgan: maxfiylik; yaxlitlilik.

Maxfiylik orqali yovuz niyatli shaxslardan axborotni yashirish tushunilsa, yaxlitlilik esa yovuz

niyatli shaxslar tomonidan axborotni o`zgartira olmaslik haqida dalolat beradi.

Kriptografik o`zgartirishning shifrlash turi o`z ichiga boshlang’ich matn belgilarini anglab

olish mumkin bo`lmagan shaklga o`zgartirishni amalga oshiruvchi algoritmlarni qamrab oladi.

Bu erda himoyalash ob`ekti sifatida faqat kalit xizmat qiladi. Uni tez-tez almashtirish mumkin.

---

58

Simmetriyali (bir kalitlilik - kalit maxfiy) tizimlar quyidagi sxema asosida ishlaydi.

Asimmetriyali (ikki kalitlilik - kalit1 maxfiy, kalit2 esa ochiq) tizimlar quyidagi sxema asosida

ishlaydi.

Kriptografiya  nuqtai -  nazarida  shifr —  bu  kalit  demakdir  va  u  ochiq  ma`lumotlar

to`plamini yopiq (shifrlangan) ma`lumotlarga o`zgartirish algoritmlari majmuasi hisoblanadi.

Kriptografik tizim yoki kriptotizim – ochiq matnni shifrlash (deshifrlash) jarayonini tashkil

etuvchi amallar majmui bo`lib, u alfavitlar belgilarini almashtirishlar ketma-ketligidan iborat.

Hozirgi kunda kriptotizimlarni ikki sinfga ajratish mumkin:

• simmetriyali bir kalitlilik (maxfiy kalitli);

• asimmetriyali ikki kalitlilik (ochiq kalitli).

O`rin almashtirish shifrlarida shifrlanadigan matn ramzlari shu matn qismi chegarasida

aniq qoida asosida almashtiriladi. O`rin almashtirish shifrlari eng sodda hisoblanadi va eng

qadimiy shifrlardir.

Eramizdan  oldingi  50  yillarda,  rimlik  imperator  Gay  Yuliy  Tsezarning  ish  yuritish

yozishmalarida biror ma`lumotni maxfiy holda biror kishiga etkazmoqchi bo`lsa, alfavitning

birinchi harfini alfavitning to`rtinchi harfi bilan, ikkinchisi beshinchisi bilan va hokazo shu

tartibda almashtirib matnning asli holatidan shifrlangan matn holatiga o`tkazgan.

Affin  kriptotizimi  Tsezar  usulining  takomillashtirilgan  varianti  hisoblanadi.  Affin

tizimidagi  Tsezar  usulida  har  bir  harfga  almashtiriluvchi  harflar  maxsus  formula  bo`yicha

aniqlanadi.

Bu formula:

at+b (modm)

bu erda a, b - o`zaro bog’liq holda keluvchi butun sonlar, 0≤a, b

harfning alfavitdagi tartib raqami. Tartib 0 dan boshlanadi.

Affin kriptotizimi ikkita a va b sonlarga bog’liq. 0<=a,b<=n-1. n - alfavitdagi harflar soni.

Shifrlash uchun:

Aa,b(j)=(a*j+b)(mod n)

Deshifrlash uchun:

A-1a,b(j)=(j-b)*a-1(mod n)

---

59