|
O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O`RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
BUXORO DAVLAT UNIVERSITETI
XORIJIY TILLAR FAKULTETI
INGLIZ TILSHUNOSLIGI KAFEDRASI
11-15chi-19- guruh talabasi
Imomova Mohidilning
“Tildagi Diaxroniya va Sinxroniya tushunchasi.”
mavzusidagi
KURS ISHI.
5111400-Xorijiy til va adabiyoti (ingliz tili)
BUXORO-2022
Mundarija:
1.Diaxroniya nima…………………………………………………………..3-9
2.Diaxronik lingvistika haqida tushuncha……………………………...…10-20
3.Sinxroniya tushunchasi ……………………………………………...….21-25
4.Tilda sinxronik lingvistikadan foydalanish……………………………...26-30
5.Til rivojlanishida diaxroniya va sinxroniyaning ahamiyati……………...31-33
Xulosa…………………………………………………………………….…..34
Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati.
1 .Diaxroniya nima
DIAXRONIYA (dia… va yun. chronos — vaqt, zamon) — til tizimining lingvistik tadqiqot manbai sifatidagi tarixiy taraqqiyoti, til taraqqiyotini vaqt nuqtayi nazaridan oʻrganish. Tilshunoslikda Diaxroniya tushunchasi sinxroniyata qaramaqarshi qoʻyiladi. Diax-ronik lingvistika baʼzan kiyosiytarixiy tilshunoslik, 20-a. dan boshlab tarixiy fonetika bilan aynan bir narsa deb karaldi. Keyinchalik uning tadqiqot obyekti sifatida tildagi oʻzgarishlarni, bu oʻzgarishlarning sabablarini, paydo boʻlish davrini oʻrganish nazarda tutildi. 20-a. 2-yarmida diaxronik yondashish, til tarixini davrlarga boʻlib oʻrganish b-n bogʻliq sof tarixiy yoʻnalishdan farqli oʻlaroq, til tizimida sodir boʻladigan diaxronik oʻzgarishlarni, tilning tizim sifatidagi taraqqiyoti qonuniyatlarini oʻrganishga qaratildi. Diaxroniya til faoliyati xususiyatlarini zamonda, jumladan, sinxroniyada bilishga imkon beruvchi vosita boʻlib, umuman til nazariyasining muhim qismidir.
F.de Sossyurning tilni belgilar sistemasi sifatida e ’tirof etishi,
nutqiy faoliyatning til va nutq dixotomiyasidan iborat ekanligi,
lingvistik belgida o'zgarmaslik va o ‘zgaruvchanlik dixotomiyasining
mavjudligi, tilning ijtimoiyligi haqidagi g ‘oyalari, tabiiy ravishda,
tilning vaqtga munosabati g‘oyasini keltiri b chiqardi. Natijada uning
sinxroniya va dixotomiyasi haqidagi ta'lim oti maydonga
keldi.
F .de Sossyur lingvistik b irlik lar o ‘rtasidagi zidlanishlarni
chorrahaga qiyoslagan holda, til va nutq dixotomiyasini tilshunos
d u ch keladigan b irin ch i c h o rra h a, sinxroniya va diaxroniya
o ‘rtasidagi zidlanishni esa ikkinch i chorraha hisoblaydi . Ikkinchi
chorrahadan kesishgan yo‘llarning birinchisi smxroniyaga, ikkin-
chisi esa diaxroniyaga yetaklashini ta'kidlaydi 1
Uning fikricha, tilning bir necha qonunlari bo'lib, ularning
barchasining negizida sinxroniya va diaxroniya yotadi.
H ar qanday ijtimoiy qonunlar quyidagi ikki muhim belgiga ega
bo ‘ladi: a) imperativlik; b) umumiylik. U barchaga majburiy va
barcha holatlarda muayyan m akon va zamon chegarasida amal
qiladi.
Ana shu nuqtayi nazardan tilga yondashilsa, sinxroniya va
diaxroniya yuqoridagi talablarning faqat bittasiga javob beradi.
Tilning sinxron holatidagi qoidalar ko'pincha umumiy bo'ladi, lekin
hech qachon bo'lmaydi. Diaxron holatidagi qoidalar esa
majburiy bo'ladi, lekin hech qachon umumiy bo'lmaydi.
Lingvistik belgining o ‘zgarmaslik va o ‘zgaruvchanlik belgisi
diaxroniya va sinxroniy a zidlanishini talab qiladi.
Til va til jam oasi o ‘rtasidagi m unosabatga zam on belgisi
q o ‘shilishi bilan diaxroniya va sinxroniya amal qila boshlaydi.
Zam on belgisining ishtirok etish-etmasligiga ko‘r a fanlar ikkiga
bo'linadi: vaqt belgisi m uhim bolmagan fanlar; vaqt belgisiga
tayanuvchi fanlar.
M asalan, astronomiya, geologiya asosiy fanlarning o ‘rganish
obyektlari sanaluvchi samoviy yoritkichlar va yerning holatlar vaqt
nuqtayi nazaridan turli o ‘zgarishlarga uchrasa ham , lekin bu
o ‘zgarishiar yuqoridagi fanlarning hozirgi astronomiya va tarixiy
astronomiya, shuningdek , hozirgi geologiya va tarixiy geologiya
fanlariga bo‘linishiga olib kelmaydi.
Aksincha, huquq, iqtisod singari fanlar zamon belgisiga tayanadi
va shu belgi asosida yuqoridagi fanlar ikkiga bo ‘linadi :l) siyosiy
iqtisod va 2) iqtisodiy tarix; 1) huquqshunoslik va 2) huquq tarixi.
Fanning bu ikki yo‘nahshi obyektni o ‘rganishda ikki xil asosga
tayanadi. Birinchisi obyektning muayyan bir davrdagi holatini
o ‘rganishga asoslansa, ikkinchisi shu obyektning ikki davr oralig‘i-
dagi o ‘zgarishini o'rganishga asoslanadi.
Shuningdek, lingvistika ham o ‘rganilayotgan obyektga qaysi
nuqtayi nazardan yondashishga ko ‘ra ikkiga b o ‘linadi: 1) sin-
xron lingvistika va 2) diaxron lingvistika.
Sinxron lingvistika lingvistik obyektlarning static holatini
o ‘rganganligi uchun F .de Sossyur tom onidan statik lingvistika nomi
bilan ham ataladi. Aksincha, diaxron lingvistika obyektning dinamik,
evolutsion holatini o ‘rganadi. Shuning uchun uni dinamik lingvis-
tika, evolutsion lingvistika degan atam alar bilan ham nomlaydi.
Lekin sinxron lingvistika diaxron lingvistika atamalarini boshqala-
ridan ko ‘ra m a'qulroq ko‘radi.‘
Sossyurning fikricha, tilshunoslikda xuddi siyosiy iqtisodda
boMgani kabi, qiymat tushunchasiga duch kelinadi. H ar ikki fanda
turli tabiatga ega bo ‘lgan narsalar o ‘rtasidagi ekvivalentlik sistemasi
haqida gap boradi: siyosiy iqtisodda m ehnat bilan ish haq o‘rtasidagi
ekvivalentlik, tilshunoslikda esa ifodalovchi bilan ifodalanmish
o ‘rtasidagi ekvivalentlik haqida fikr yuritiladi.
Barcha fanlarda ikki o ‘qni farqlash lozim bo'ladi: 1) bir vaqtlilik
o ‘qi; 2) ketma-ketlik (turli vaqtlilik) o ‘qi. Bir vaqtlilik o ‘qini A va
B nuqtalarini tutashtiruvchi chiziq bilan, turli vaqtlilik o ‘qini esa
S va D nuqtalarini tutashtiruvchi chiziq bilan ifodalagan holda,
yuqoridagi ikki o ‘qni quyidagi sxema bilan aks ettiriladi:
’Diaxronik tom ma'noda anglatadi vaqt davomidava unda asrlar davomida tillarning siljishi va sinishi va mutatsiyasini aks ettiruvchi har qanday asar tasvirlangan. Yalpi rejada, bu tog 'jinslarining siljishi va o'zgarishini tasvirlaydigan evolyutsion biologiyaga o'xshaydi. Sinxron tom ma'noda anglatadi vaqt bilanBu erda etimologiya chalg'itsa ham, Saussure atamasi vaqt o'tishi bilan rivojlanib boradigan zamoniy tilshunoslikni, tilshunoslikni ta'riflaydi, bu asrlar ta'siridan uzoqlashadi va ma'lum bir muzlatilgan daqiqada tilni o'rganadi. "
Do'stlaringiz bilan baham: |
