114
Buyuk sharqshunos olim V.V.Bartol’d VIII asrdagi Xorazmni
nazarda tutib shunday deb yozgan: “Arablar bu yerda atrofdagi viloyat
aholisidan kiyim-kechagi bilan ajralib turuvchi hamda boshqalarga
tushunarli bo‘lmagan va yozma hujjatlarda ham ishlatiladigan alohida
tilda gaplashuvchi o‘ziga xos aholiga duch keldilar” Bunday o‘ziga
xoslik Xorazm davlati tizimida ham o‘z ifodasini topgan. Va rasmiy
hujjatlar ham badiiy ijod namunalari mahalliy tilda yozilgan. Beruniy
ham o‘zining ilmiy faoliyatida ona tilidan foydalana olmaganligidan
afsuslanganligini aytgan.
Beruniyning yozishicha, Qutaybaning
Xorazmga ikki marta
yurishi va Xorazm arab xalifaligiga qaram bo‘lib qoldi. Arab
lashkarlari kelishidan oldin Burgutqal’a xarobalari atrofida juda ko‘p
qal’a va qasrlar huvullab qolgani, shimolda Qirqqizqal’a va janubda
Teshikqal’a qasrigacha yuz-ikki yuz mert oralig‘da qurilgan
hashamatli shinakli devorlar bilan mudofalashtirilgan qasrlar va
mayda dehqonlarning hovlilaridan iborat dehqon oilalai istiqomat
qilganlar.
Tadqiqotchilarning fikricha, arab-fors
mualliflarining IX-XI
asrlarda O‘rta Osiyoda shaharlar tevaragida yuzlab qasrlar to‘g‘risida
yozishlari, mazkur hududda, balki bu yerda boy feodal zodogonlari
bilan birga “savdo kapitali”ga ega yirik savdogarlar ham yuzaga
kelganligidan darak beradi. Ammo Xorazmda yirik yer egalari
istiqomat qilgan katta qal’achalardan tashqari, hali qaram bo‘lmagan
jamoatchilik tuzumida yashab kelayotgan mulkdorlar borligi haqida
ma’lumotlar bor. Xorazm vohasida 150-200
metr masofada
joylashgan 100 dan ortiq qasr(ko‘shk) borligi aniqlangan. Arab
sayyohlaridan bizgacha yetib kelgan yozuvlarida Xorazmda kichkina
Mazdahkon shahar atrofida “o‘n ikki ming qasr” mavjudligi aytilgan.
Bunday ma’lumotlar, shubhasiz X-XII asrlarda Xorazmda arab
istilosidan keyin shahar madaniyati rivojlangan. Savdo-sotiq
rivojlangan davlatchilikning rivojlanishiga omillar ko‘p bo‘lgan.
Shuni ta’kidlash kerakki, bu davrda xorazmliklar emigratsiyasi
ko‘chayib qo‘shni mamlakatlarda Xorazm kolloniyalari paydo bo‘la
boshlaydi. Masalan, tarixiy ma’lumotlarga qaraganda, Xurosanda
bironta katta shahar yo‘qqki, unda ko‘plab
Xorazm aholisi
yashamasin.
Xorazmda Buyuk ipak yo‘li savdosi rivojlangan. Xususan,
ko‘lrang olmaxon, oq sichqon, dasht tulkisi, suvsar, qunduz echki, oq
115
terak pustlog‘i, mis, o‘rmon yong‘og‘i, qo‘y va sigirlar, kunjut,
gilamlar, ko‘rpalar bo‘lg‘ordan keladi.
XII asrning oxiri XIII asrning boshida Xorazm ko‘chayib eng
qudratli davlatga aylandi. Govurqal’a, Devqal’a, Qal’aliqir 2 kabi
qadimiy shaharlar qaytadan jonlanidi. Qizqal’a va Yigitqal’ada hayot
XIII asr boshigacha rivojlanib, mo‘g‘ullar istilosidan keyin hayot
tuxtagan. Temirchilik, kulolchilik, shisha va qurilish kasblari taraqqiy
etgan.
Qasrlar atrofida son-sanoqsiz mayda yer egalari va dehqonlarning
qurg‘onlari joylashgan. Amudaryoning qadimgi o‘zani atrofida gullab
yashnayotgan dehqon dalalari ko‘p bo‘lib aholining va shahar
qudratining oshishiga sabab bo‘lgan.
Xorazmga 1219 -yili kelgan arab sayyohi Yoqut shunday deb
yozadi: “Men hech vaqt bunday (Xorazmday) ko‘p aholi yashagan
viloyatni ko‘rmaganman.
Uzluksiz zich joylashgan, bir-biriga yaqin
qishloqlar, dashtlarda juda ko‘p qasrlar va hovlilar, atroflarda o‘zlash-
tirilmagan yerlar deyarli ko‘rinmaydi. Bu yerda daraxtlar juda ko‘p,
ayniqsa tut daraxtlari va bo‘y teraklar. Ulardan aholi qurilishda va
ipak qurti boqishda foydalanadi. Qishloqlarni va shaharni
kezganda,bozorlarni ko‘rganda butun viloyatda aholi joylanishi bir xil
ko‘rinadi. Xorazmdek farovon aholisi zich viloyat hech qayerda
bo‘lmasa kerak. Bozori bo‘lmagan qishloq juda kam. Bunday holat
osoyishtalik va xotirjamlik hukm surganidan darak beradi”. Bunday
to‘q-farovon turmush, shubhasiz mamlakatda ilm-fanni, madaniyat va
san’atni rivojlanishida omil bolib xizmat qiladi.
X-XI asrlarda Xorazmning ko‘p
shaharlari Urganch, Kat kabi
shaharlari O‘rta Osiyodagi tipik shahalar qiyofasiga kirdi.
Beruniyning ona shahri Kat mamlakatning eng yirik savdo va
iqtisodiy markazi bo‘lib tanildi. Kat shahri Buxorodan katta bo‘lgan
o‘sha davrning juda ko‘p olimlar va donishmandlari shu yerda
yashagan. Kat hatto Iroqning eng yirik madaniy markazlaridan ham
ustun turgan.
Amudaryodagi suv toshqinlari shaharning rivojlanishiga, gullab-
yashnashi
uchun
tusqinlik
qilib
kelgan.
Aholining
daryo
qirg‘oqlaridan nariroqqa chekinishga majbur etgan. X asrning birinchi
yarmida Amudaryoning to‘lqinlari qadimgi Kat qal’asini va
shaharning unga yondoshgan qismlarini yuvib ketish havfi to‘g‘iladi
va shahar darvozasini suv yuvib ketadi. Beruniyning ko‘rsatishicha,
116
Amudaryo shahar qal’asini tagidan
suv yuvib, uning bo‘laklarini yil
sayin olib ketavergan.Va oqibat 994-yilga kelib qal’adan asar ham
qolmagan. Xorazmliklarning Katdagi hayoti uzilmagan ular eski
shaharni tashlab, sharqiy tomonda yangi uy - joylar qura boshlagan.
Abu Rayhon Beruniy Xorazm Amudaryoning mahsuli degan.
Barcha tarixiy davrlarda xorazmliklarning hayoti Amudaryoning
yovuz fe’li bilan kurashda o‘tgan. Xorazmliklarning ham yirik bir
qismi daryoning “ketidan borib”, yangi o‘zani atrofida o‘rnashganlar.
Beruniy aytgan bu so‘zlar XX-asrda S.P.Tolstov va Ya.G‘ulomovlar
boshchiligida olib borilgan arxeologik qazishmalar bilan tasdiqlandi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
