Buxoro davlat universiteti tarix fakulteti tarix kafedrasi

Elektron katalog va uning turlari
Reja:

1. 
   Katalog (arxiv frexti) tushunchasi
   
2. 
   Arxiv hujjatlari yig’ma elektron katalogini yaratish va hujjat qidirish masalalari
   
3. 
   Electron katalog va uning turlari
   
4. 
   Ko’rsatkichlar. Davlat arxivlari bo’yicha ko’rsatkichlar
   

Hozirgi kunda arxiv hujjatlari hajmining shiddat bilan o’sib borishi foydalanuvchi uchun ularni ko’rib chiqish imkoniyatini qiyinlashishiga olib kelmoqda. Arxiv fondlarini uzoq muddatli saqlanishi, ularni tezda izlab topish va ulardan unumli foydalanish va dolzarb ahamiyatga ega. Shu bois, arxivlarning elektron katalogini yaratish, keiinchalik esa ularning iig’ma elektron katalogini yaratish muhim masala hisoblanadi.

Elektron katalog (EK) turli xil qidiruv belgilari (kalit so’zlar, mualliflar, kitob nomi, yillar) vositasida axborotni qidirib topish, qidiruvni muayyan muddat oralig’ida chegaralash va boshqa imkoniyatlar yaratadi.
Elektron katalog samaradorligining asosini ko’rsatgichi quyidagilar hisoblanadi:

• 
  Kartochkali kataloglarga nisbatan elektron yozuvlarda yuqori tezlikda qidirish;
  
• 
  Elektron katalogni tez sur’atlarda ko’paytirish imkoniyatining mavjudligi,
  

ya’ni zarurat tug’ilganda EKni kerakli nusxada ko’paytirish mumkin;

• 
  EKga masofadan turib kirish;
  
• 
  EK qisqa vaqt oralig’ida katta hajmdagi axborotlarni ko’rib chiqish va kerakli
  

adabiyotni tanlab olish;

• 
  Hujjatga turli kriteriyalar bo’yicha bog’langan hujjatlarni ham ko’rib chiqishga
  

imkon beradi.
Arxiv hujjatlari yig’ma elektron katalogi - bu bir nechta arxiv muassasasalarining elektron kataloglari majmui hisoblanadi. Yig’ma elektron katalog yordamida yagona interfeys orqali turli arxiv fondlaridan qidirishni amalga oshirish mumkin.
Elektron katalogdagi arxiv tavsiflarini ISAD(G) xalqaro standarti asosida kataloglashtirish arxiv fondining ierarxik tuzilmasini to’liq qamrab olish imkonini beradi.
Arxiv tavsifi ierarxik tamoyilga asoslanadi va fond - [fondosti] - ro’yxat - yigmajild - hujjat kabi tavsif darajalariga ega bo’lishi mumkin (1-rasm).
Arxiv muassasalarida hujjatlari tavsiflanadigan fondlar uchun asosan fond - yigmajild - hujjat varianta mos keladi.



1-rasm. Arxiv fondlari strukturasining ierarxik modeli


Katalog — bu arxiv ma`lumotnomalarining bir turi. Unda xujjatlar Xakidagi (kartochkalarga ezilgan) axborotlar mavzular, tarmoklar buyicha guruxlashtirilgan buladi. Kataloglar bir jamgarmaga, arxivning barcha jamgarmalariga, bir necha arxivlarga xatgo respublika arxiv jamgarmasiga tuzilgan bo’lishi xam mumkin. Katalog jamgarmalararo, arxivlararo ma`lumotnoma xisoblanadi. U arxiv ma`lumotnomalari orasida muxim urin tutadi.
Kataloglar bir arxivning bir necha jamgarmalari, shuningdek bir necha arxivlarda saklanaetgan xujjatlar tarkibi va mazmuni xakida to’la ma`lumotlar olish imkonini beradi. Arxivlarda kataloglar arxiv ilmiy ma`lumotnoma apparatining tarkibiy qismi xisoblanadi.
Arxiv xujjatlarini kataloglashtirish.Xar bir davlat arxivida xujjatlarni kataloglashtirish ishlari amalga oshiriladi. Arxiv xujjatlarini kataloglashtirish deyilganda kataloglar tuzish jaraenida bajariladigan barcha ishlar, ya`ni kataloglarni tuzish tarx (sxema)larini ishlab chikish, xujjatlarni topish, tanlab olish, baen kilish, shuningdek kataloglar turlarini, ularni tuzish usullarini aniklash ishlari nazarda tutiladi.
Kataloglar uziga xos tuzilishga ega. Tarmok, muammo, mavzu, masala, familiyalar, sanalar buyicha birlashtirilgan xujjatlar xakidaga ma`lumotlar katalogdagi bulimlar, bulinmalar, mavzular va boshka bulaklarni tashkil kiladi.
Kataloglar tuzilishini xujjatlar xakidagi axborotlar turkumi tarxlari belgilaydi. Xujjatlar xakidagi axborotlarni turkumlash tarxi.ezma eki grafikali xujjatdir. Bu tarx ma`lum mantik bilan joylashtirilgan va xujjatlardan olingan axborotlarni shu bulaklar buyicha joylashtirishga mUljallangan katalogdan turkum bulaklari ro’yxatidir. Mana shu tarx orkali xujjatlarni urganish, kartochkalarga baen kilish va kartochkalarni katalogda guruxlash, joylashtirish amalga oshiriladi. Katalogning turkum tarxi xujjatlarni topish, baen kilish ishlaridan oldin tuziladn. Tarx bulaklari ma`lumotnoma tuzuvchilar, mutaxassislar ishtirokida aniklanadi va belgilanadi. Turkum tarxi kancha to’la, mukammal, chukur ishlangan bulsa, xujjatlar mazmunini shuncha anik ochib berish imkoni tugiladi.
Xujjatlar xakidagi axborotlar katalogda kartochkalarga ezilib, joylashtiriladi. Kartochkalarda bayon kilingan axborotlar ayrim xujjat, bitta yigma jild yoki bir-biriga uxshash bir gurux jildlarga tegishli ma`lumotlarni Uz 'ichiga oladi. SHu bilan katalog kartochkalaridagi ma`lumotlar yigma jildlar ro’yxatidagi ma`lumotlardan fark kiladi.Ma`lumki, ro’yxatda bitta yigma jildga tegishli ma`lumot beriladi. Katalog yigma jildning ichidagi ayrim xujjatlar tugrisida xam ma`lumot beradi. Katalogning ro’yxatdan ustun tomoni xam shundadir.
Katalogning asosiy bulagi rubrika — sarlavxa qismidir. Bu qismda anik masalaning nomi, shaxsning familiyasi, sana tugrisida xujjatdagi ma`lumotlar buladi. Katalog kartochkasida shu xujjatning manzili xam ezilgan buladi. Tadkikotchini shu masala eki familiya kiziktirsa, xujjat manzilini ezib olib, arxivdan tezda topib foydalanishi va tadkik kilishi mumkin buladi.
Kataloglarning turlari.Arxiv kataloglari tuzilish koidalariga kura ikkiga bo’linadi: mantikiy tuzilishdagi kataloglar va alfavit tuzilishidagi kataloglar. Birinchi tur kataloglarda arxiv xujjatlari xakidagi ma`lumotlar mantikiy uzaro boglik xolda buladi. Ikkinchi tur kataloglarda esa xujjatlar xakidagi ma`lumotlar uzaro boglanmagan xolda, ya`ni alfavit buyicha joylashgan buladi. Mantikiy tuzilishdaga kataloglar tarkibiga sistematik, xronologik, mavzu asoslarida tuzilgan kataloglar kiradi.
Alfavit tuzilishdagi kataloglar tarkibiga — ismlar, geografik nomlar va boshka kataloglar kiradi.
Sistematik katalog arxiv kataloglari turlaridan biridir. Bunda xujjatlar xakidagi ma`lumotaar bilim soxalari eki jamiyat amaliy faoliyati soxalari
buyicha joylashtiriladi. Keyin mantikiy boglangan xolda ketma ket joylashtiriladi. Sistematik katalog umumiy va ayrim tushunchalarning uzaro boglikligi va munosabati asosida tuziladi. Masalan,«Din» umumiy tushunchasiga quyidagi ayrim tushunchalar kiradi: «Islom», «Xristianlik», «Induizm»,«Iudaizm» (yaxudiylik), «Budda». Uz navtabida «Islom» xam umumiy tushuncha bo’lib, ayrim tushunchalargabo’linadi. Bunday bulinish «oliydan oddiyga», «umumiydan ayrimga» tamoyili buyicha davom etadi. Barcha turkum tarxlari ichida sistematik kataloglar tarxlari eng murakkabidir.
Xozir butun dune kutubxona va arxivlarida, shuningdek O’zbekiston Respublikasida, «Universal unlik turkumi (klassifikatsiyasi)» sistematik katalog
lar uchun keng foydalaniladi. Bu turkum asosida davlat arxivlari sistematik kataloglar uchun turkum tarxi ishlab chikilgan.
«Unlik turkumi (klassifikatsiyasi)»ning moxiyati shundaki» bitga umumiy tushunchaga buysungan, boglangan bir gurux predmetlar bir deb qabul kilingan. Umumiy tushunchalar ayrim tushunchalarga bulingan. Bu tizimga binoan arxivdagi barcha ma`lumotlar 10 klassga (1 dan 9 gacha, 0 - umumiy) bUlingan. Ular uz navbat-ida yuzdan, mingdan bir qism va boshka mayda bulaklarga bo’linadi.
«Universal unlik turkumi (klassifikatsiyasi)»ning asosiy bulimlari quyidagilar:

1. 
   Umumiy bulim.
   
2. 
   Falsafa. 2.Din.3Ijtimoiy fanlar 4Filologiya. Tilshunoslik.
   

5Matematika. Tabiiy fanlar.6.Amaliy bilimlar. Tibbieg. Texnika.
7. San’at. Fotografiya. Tomoshalar. 8Adabiyot.Adabiyotshunoslik.
9.Ulkashunoslik. Geografiya. Biografiyalar. Tarix.
«Universal unlik turkumi (kpassifikatsiyasi)» kutubxona kitoblari uchun ishlatilgan bulsada, undan ish yuritish va arxiv material-larini turkumlash uchun xam foydalansa buladi.