Buxoro davlat universiteti pedagogika kafedrasi «umumiy pedagogika»

1905 YILGI  RUS  REVOLYuTsIYaSI  VA  UNING 
TURKISTON  MAORIFIGA  KO’RSTAGAN  TA’SIRI 
 
1905 yilning fevral oyida bo’lib o’tgan Rossiyadagi burjua revolyutsiyasi Turkiston 
o’lkasidagi  maorif  tizimi  ham  juda  tushkin  bir  ahvolga  kirib  qoldi.  O’lkadagi  mahalliy 
ziyolilar  o’zlarining  siyosiy  va  g’oyaviy  dunyoqarashlariga  ko’ra  uchta  yirik  gurhga 

---

140 
 
bo’linib ketdi. “Qadimiylar” nomini olgan diniy ulamolar har qanday ilg’or usulga qarshi 
chiqishib, eskicha o’qitish g’oyalarini targ’ib etishardi. Bunday ulamolarga Ahmadxo’ja 
Eshon  (Turkiston  madrasi  mudarrisi),  Fayzullo  Vahobqori  (Qo’qonlik  ruhoniy)  va 
Muftizoda (Buxorolik ruhoniy) boshchilik qilishardi. 
Ikkinchi toifa ziyolilar proletar inqilobi tarafdorlari hisoblanib, ularning eng ko’zga 
ko’ringan namoyondalari H.H.Niyoziy, Zavqiy, Mirmuhsin Shermuhammedovlar edi. 
Ziyolilarning  uchinchi  guruhi  “.usuli  savtiya”ning  jonkuyar  a’zolari,  o’z 
ma’rifatparvarlik  faoliyatlarini  maorif  va  madaniyat  sohalarida  islohat  qilish  orqali 
Turkiston  xalqlarining  milliy  -  madaniy  ongini  va  ijtimoiy  -  siyosiy  tafakkurini 
o’stirishga bag’ishlangan jadidchilik harakatining tarafdorlari edi.
2 
Proletar  inqilobi  tarafdorlarining  maktab  va  maorif  to’g’risidagi  qarashlirini 
H.H.Niyoziy,  Abdulqodir  Shakuriy,  Saidahmad  Siddiqiy  va  Mirzo  Xayrullo 
Quqoniylarning faoliyatlari bilan tanishgan holda bayon qilinishi lozim deb topdik. 
Rusiya  o’lkasidagi  ma’rifatparvarlik  va  pedagogik  g’oyalar  ostida  shakllangan 
Hamza  Hakimzoda  Niyoziy  eng  avvalo  o’lkada  rus  pedagogik  g’oyalarini  targ’ib 
qiluvchi  inqilob  kuychisi  sifatida  maydonga  keldi.  Hamzaning  pedagogik  qarashlari 
proletar madaniyati manfaatini ifoda etishiga ham o’lkadagi rus olimlari A.A.semyonov, 
V.N.Nalivkin,  M.Andreev,  S.Gromenitskiy,  A.Orlov  va  boshqalar  sabab  bo’lishdi.  Rus 
olimlarining  ta’sirida  bo’lgan  H.H.Niyoziy  1911  yilda  mahalliy  millat  bolalari  tahsil 
oladigan  maktab  ochadi.  Ammo  uning  bu  maktabida  proletar  inqilobi  targ’ib  qilingani 
uchun  ham  tez  oradi,  ya’ni  1913  yildayoq  maktab  yopib  qo’yiladi.  Shundan  so’ng  ham 
H.H.Niyoziy  o’z  g’oyaviy  qarashlaridan  voz  kechmay,  qisqa  muddatda  “Dorilyatem”, 
ya’ni  tarbiya  uyini  ochadi.  hamza  o’zi  ochgan  maktablarda  o’zining  “Engil  adabiyot”, 
“O’qish  kitobi”  va  “Qiroat  kitobi”  kabi  darsliklaridan  foydalanadi.  Hamza  yozgan  bu 
darsliklar  bolalarni  yosh  xususiyatlariga,  tiliga  mos  ravishda  ifoda  etilgandir.  Bundan 
tashqari,  Hamzaning  darsliklari  o’quvchilarni  axloqiy  tarbiyalashda  ham  katta  ahamiyat 
kasb  etardi.  Jumladan,  uning  darsliklarida  o’quvchilarni  halollik,  rostgo’ylik  ruhida 
tarbiyalash, ochko’zlikva shuhratparastlikka nafrat ko’zi bilan qarash, ojizlarni qo’llab  - 
quvvatlash,  saxiylik,  muloyimlik  va  o’z  ishiga  sadoqat,  Vatanga  muhabbat,  ota  -  onani 
hurmat qilish, mardlik, mehnatni olqishlash ruhida tarbiyalash masalalari joy olgan. 
H.H.Niyoziy  e’tiboridan  oila  tarbiyasi  ham  chetda  qolmagan.  U  oila  tarbiyasi 
masalalariga ham o’z davriga nisbatan yangicha yondashadi. Hamza oilada ota - ona bola 
shaxsini  hurmat  qilishi,  unga  jismoniy  jazo  bermasliklari  lozimligini  uqtirib  “Jismoniy 
jazo bola qalbini yo razil, yo qaysar, yo jahldor qilib qo’yadi”