Buxoro davlat universiteti «O’zbekiston tabiiy geografiyasi» fani bo’yicha ma’ruza matni

Qo’shimcha:

Ustyurt tabiiy geografik okrugi sharqdan Quyi Amudaryo okrugi bilan, janubdan esa Qoraqum okrugi bilan chegaralanadi. Plato chinklar bilan o`ralgan. Ustyurtning yuzasi Sarmat (neogen) ning gorizontal qatlamlari bilan qoplangan.

Ustyurt platosining qo`shni rayonlaridan ajralishi pliosenda ro`y bergan. Chinklar tektonik hodisalar (sbroslar) qadimgi Kaspiy va Orol dengizlarining abrazion faoliyati hamda qadimgi daryolar eroziyasi natijasida hosil bo`lgan. Paleogen davrida Ustyurt Turon tekisligini boshqa qismlariga o`xshash iliq dengiz ostida bo`lgan. Shu sababli uning yuzasida Sarmat dengizining ohaktosh, gips, gil, kaolin jinslari to`plangan.
Ustyurtning yer yuzasi tekislikdan iborat bo`lib, uning ayrim joylarida qirlar va botiqlar alohida ajralib turadi, Qoraqalpog`iston Ustyurtining chekka janubiy g`arbidan sharqga tomon cho`zilgan keng Asakaovdan botig`i yassilanib yotadi. Bu botiqning Markaziy qismi Orol dengizining hozirgi sathidan 38-40 m tik jarliklar bilan chegaralanadi, janubda Sariqamish botig`iga borib tutashadi. Sariqamish botig`ining shimoliy chekkasi O`zbekiston hududida joylashgan bo`lib, Ustyurt tabiiy o`lkasi doirasiga.
Hozirgi Sariqamish oqova suvini qabul qiladi. Amudaryo suvi Ko`xnadaryo orqali Sariqamishga quyilgan. Bulardan tashqari Borsakelmas, Shaxpaxti, Sho`rja boshqalari bor.
Ustyurt platosini sharqiy Orol dengizga qaragan sohili chinki juda baland bo`lib ayrim joylari 200-250 m tik jarlik hosil qiladi. Sudoshsha ko`lidan janubda chinkning tikligi bir oz kamayadi.
Asakaovdan botig`idan janubda meridional yo`nalishda cho`zilgan Qoplonqir balandligi joylashgan. Qoplonqirning shimoliy qismigina Ustyurtda bo`lib, uning balandligi 222 m ga yetadi.
Okrugning markaziy qismida Borsakelmas botig`i joylashgan, uning tagi hozirgi Orol dengizi sathidan 20 m baland.
Iqlimi kontinental cho`l iqlim xususiyatiga ega. Churuq stansiyasida may-avgust (yoz) ni o`rtacha harorati 23,8gradus. Nukus stansiyasida 24,4 gradusga teng, yanvar Churuqda -6,5 gradus, Nukusda esa -2,7 gr. Yog`in miqdori 100-132 mm yog`in asosan mart - aprel oylarida yog`adi.
Suvlari - platoda oqar suv yo`q. Bahorgi yog`ingarchilik davrida berk botiqlar suv bilan to`ladi. Okrugning asosiy suvlari yer osti suvlar bo`lib, ular qumda va sarmat qatlamlarida 20-50 m chuqurlikda yotadi.
Tuproqlari sur-qo`ng`ir tuproqlar katta maydonni egallaydi. Ona jins paleogenda Sarmat dengizi tagida hosil bo`lgan ohaktosh va gipslardan iborat.
O`simligi - umumiy florasida yem-xashak ahamiyatiga ega bo`lgan o`simlik turi kam, ammo yaylov chorvachiligini rivojlantirish imkoniyatiga ega. Asosiy yem-xashak o`simligi tetir (yertezak), buyurgan butasi, shuvoq, saksavul, sho`ralar, qirqbo`g`in, sarsazan, iloq.
Okrug O`zbekistonda o`simligi eng kambag`al o`lka.
Hayvonot dunyosi – Qozog`iston provinsiyasiga kiradi. Okrug hududida 36 tur sut emizuvchi hayvon, 51 tur qush, 20 tur sudralib yuruvchilar bor. Hayvonotida ilon, kaltakesak, toshbaqa keng tarqalgan, tuyoqlilardan sayg`oq uchraydi. Suv sohillarida suv qushlari, to`qaylarda qirg`ovul uchraydi. L. N. Babushkin, N. A. Kogay Ustyurt okrugining iqlim va tuproq o`simlik sharoitiga qarab shimoliy,O`rta va janubiy Ustyurt deb 3 ta tabiiy geografik rayonlarga bo`lingan, bularning birinchisi 4 ta, ikkinchi va uchinchilariga 5 tadan landshaftga ajratilgan.

MA’RUZA № 4 (13-ma’ruza)