Buxoro davlat universiteti «O’zbekiston tabiiy geografiyasi» fani bo’yicha ma’ruza matni

Geografik tasavvurlarning O’zbekiston hududida mustamlaka davrida rivojlanishi. (1850-1917 yy). XIX asrning o’rtalarida O’zbekiston hududini geografik jihatdan jadal o’rganish boshlandi. Chunki Chor Rossiya o’lkamiz hududini bosib olish maqsadini ko’zlab, bu yerga uyushtirilgan ekspedistiyalarni rag`batlantirib turdi. O’lkani har tomonlama geografik tadqiq qilish Chor Rossiyasining mustamlakachilik siyosatiga bo’ysindirilgan edi.

1870. 
      yillarda Qo’qon, Buxoro va nihoyat 1873 yilda Xiva xonligining Rossiya tomonidan bosib olinishi o’lka tabiatini va resurslarini keng qo’llamda o’rganishga sharoit yaratdi. O’zbeksiton hududiga ko’plab kompleks ekspedistiyalar uyushtirildi. Toshkentda «Harbiy topografik otryad» (1870y)Toshkent observatoriyasi, Ipakchilik maktabi, gimnaziyalar, Rossiya geografiya jamiyatining Turkiston bo’limi (1897) kabi tashkilotlar paydo bo’la boshladi. Bu davrda o’lka geografiyasining eng muhim qonuniyatlari aniqlandi, tabiiy sharoitiga baho berish, uning tabiiy boyliklarini izlab topish, ancha mukammal geografik, geologik, geobotanik xaritalar tuzish, tabiiy fanlarning turli sohalariga oid aniq ma’lumotlar to’plash, topografik plan olish yuzasidan katta ishlar qilindi. Bunda P.P.Semyonov-Tyanshanskiy, A.P.Fedchenko, N.A.Severstev, I.V.Mushketov, V.A. Obruchev, N.I. Andrusov, N.A. Zarudniy, L.S. Berg, A.F. Middendorf, V.F. Oshanin, A.N. Krasnov, I.G. Borshchov va boshqa olimlar ishtirok etdilar va ko’plab ilmiy geografik kashfiyotlar, umumlashmalar yuzaga keldi.
      

I.V.Mushketov Turkistonni berk havzasidan iborat o’ziga xos tabiiy o’lka ekanligini, uning tabiiy chegaralarini belgilab, ularni asoslab berdi va o’lkaning orografik sxemasini yaratdi. N.A. Severstov o’z izlanishlari asosida O’rta Osiyoning har xil tog`li rayonlari o’ziga xos balandlik mintaqalariga ega ekanligini isbot qildi.
XX asr boshlarida erlardan unumli foydalanish, yangi erlar ochish, qo’shimcha ishchi kuchlarni jalb qilish maqsadida Rossiya O’zbekiston hududiga yangi ekspedistiyalar jo’natdi. Toshkentda har xil tashkilotlar, Andijonda, Mirzacho’lda qishloq xo’jaligi tajriba stanstiyalari, «Gidrometrik bo’linma» va boshqalar tuzildi. Rossiya dehqonchilik vazirligida tuzilgan «Aholini ko’chirish» va «Erlar holatini yaxshilash» boshqarmalari O’zbekiston hududidagi aholi yashamaydigan bo’sh erlarni aniqlash, ularning tabiiy sharoitini o’rganish va ularga baho berish va erlarga Rossiyadan ersiz dehqonlarni ko’chirib olib kelish maqsadida qator ekspedistiyalar uyushtirdilar. 1911-1915 yillarda S.S.Neustruev rahbarligida Farg`ona vodiysi, N.A.Dimo boshchiligida Mirzacho’l, Qarshi, Quyi Amudaryo tuproqlari o’rganildi, L.S.Berg «Orol dengizi ekspedistiyasining ilmiy natijalari» nomli asarini yozdi. Bu davrda rossiyalik tadqiqotchilar olib borgan ishlari qanchalik katta natijalarga erishgan bo’lmasin, asosiy maqsad O’zbekistonning tabiiy boyliklaridan metropoliya manfatlari uchun ko’proq foydalanishga, ruslarni ko’proq ko’chirib kelib, mustamlakachilikni yanada mustahkamlashga qaratilgan edi.