Buxoro davlat universiteti iqtisodiyot va turizm fakulteti servis sohasi iqtisodiyoti

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS
TA’LIM VAZIRLIGI
BUXORO DAVLAT UNIVERSITETI

IQTISODIYOT VA TURIZM FAKULTETI
SERVIS SOHASI IQTISODIYOTI
KAFEDRASI
«IQTISODIYOT» fanidan
K U R S I S h I


Mavzu: _______________________________________________


_______________________________________________________
Bajardi: _________________ guruhi talabasi _________________
(imzo) (ismi sharifi)
Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __________2022 y.


Baho “_____” ___________
Ilmiy rahbar: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)


Komissiya a’zolari: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
__________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)

Buxoro – 2022 yil

KURS IShI UChUN TAQRIZ IQTISODIYOT VA TURIZM FAKULTETI SERVIS SOHASI IQTISODIYOTI KAFEDRASI “Iqtisodiyot ” fani Guruh. 3-1 IQTKT - 21
Talaba familiyasi va ismi-sharifi. Rustamov Sharif Iso o’g’li Kurs ishi mavzusi. Bank tizimi –Moliya tizmimining asosiy qismi sifatida ......................................................................................................... Kurs ishinin tarkibi ............................................................................................. ……………………………………………………………………. Kurs ishi himoyasida talabaga berilgan savollar ro'yxati:................ .......................................................................................................... .......................................................................................................... ……………………………………………………………………. ……………………………………………………………………. Jadval va grafik materialning miqdori (muhim chizmalarning ko'rsatgichi)....................................................................................... Kurs ishining ijobiy tomonlari......................................................... .......................................................................................................... Kurs ishining kamchiliklari.............................................................. .......................................................................................................... Kurs ishiga qo'yilgan baho............................................................... Kurs ishiga rahbarning ismi-sharifi va imzosi................................... ………………………………………………………………………

Mavzu; Bank tizimi – moliya tizimining asosiy tarkibiy qismi sifatida.

Mundarija
Kirish………………………………………………………………………4
1-bob , Bank – moliya infra tuzilmasining turi

1. 
   Banklarning iqtisodiyotdagi o’rni , paydo bulishi va rivojlanish bosqichlari ………………………………………………………………..5
   
2. 
   Asosiy bank turlari……………………………………………9
   
3. 
   Bank operatsiyalari tavsifi …………………………………....14
   

2-bob , O’zbekistonda bank tizimini rivijlantirishning imkoniyatlari
2.1 Banklar faoliyatini muvofiqlashtirishning xuquqiy-iqtisodiy asoslari…18
2.2 Milliy valyuta tizimini tartiblashda Markaziy bankning roli…………...23
2.3’Mikrokireditbank’ Bankning iqtisodiy faoliyat taxlili xulosasi………...26
Xulosa …………...………………………………………………………….32
Foydalanilgan adabiyotlar ruyxati…………………………………………33
Kirish
Moliya tizimining asosiy omillaridan biri - bu bank tizimidir . Biz bu mavzuda banklarning paydo bo’lishi , kimlar tomonidan vujudga kelgan , bank tizimiga qachon asos solinganligi , va banklarning iqtisodiyotda tutgan o’rni haqida to’htalib o’tamiz . Iqtisodiyotni rivojlantirishda banklar alohida o’rin egallaydi , chunki bankda tuplangan pul mablag’larni to’ to’g’i yo’naltirish ,va yangi beznes boshlaydigan beznesmenlarga , o’z beznesiga ega bo’lgan beznesmenlarga o’z beznesini yanada kengaytirshga imkon beradi . Hozirgi kunda << Kichik beznes va hususiy tadbir kororlik >>ni rivojlantirishda banklar tomonidan katta miqdorda kreditlar , supsediyalar , va bir qancha qulayliklar yaratilmoqda . Aholida bo’sh turgan pul mablag’larini banklar tomonidan jalb qilinishi , va tadbirkorlik bilan sho’g’illanmoqchi bo’lgan aholiga , banklar tomonidan kreditlar ajratiladi , bu banklarning asosiy vazifasi hisoblanadi .
Xorijiy va mahalliy ekis pertlarning qayd etishicha , so’ngi yillar davomida respublikada asosiy tamoil - ixtisoslashuvdan uzoqlashish va bank faoliyatida unversallashtirishni chuqurlashtirish kuzatilmoqda . B u esa bank operatsiyalari mazmuni va krediy munosabatlari mohiyatlarini oldindan belgilab beradi .
Mazko’r yo’nalishda banklar o’z faoliyatini dunyoviy amaliyotning “oltin” printsipidan kelib chiqqan holda olib bordilar . Ya’ni , aholiga ko’rsatiladigan xizmatlarning jozibadorligi tadbir korlaning kreditlardan foydalanish keng keng imkoniyati bilan munosib holda rivojlantirildi . Davom ettirilgan islohotlar bank faoliyatini aholining turmush darajasini oshirishda muhim ahamiyat kasb etuvchi , ilgari qabul qilingan “ is’temol krediti to’g’risida “gi va “ipoteka to’g’risida” gi qonunlar doirasini yanada kengaytirdi .

1-BOB; Bank- Moliya infra tuzilmasining turi
1.1.Banklarning iqtisodiyotdagi o’rni,paydo bulishi va rivojlanish bosqichlari.
Baniklarnining mohiyati va funksiyalari , shuningdek , bajaradigan operatsiyalari va ko’rsatadigan xizmatlari ularning iqtisodiyotdagi rolini belgilab beradi. Banklarning iqtisodiyotdagi roli deganda asosiy e’tiborni ularni vujudga kelish omillari , rivojlanish jarayonlari va bajaradigan operatsiyalariga qaratish lozim . Banklarning roli ularning funksiyalari kabi ma ‘ lum darajadagi xususiyatlarga egadir . Banklar mulkiy jihatdan qanday shakilda tashkil topgan bo’lishidan qa ‘ tiy nazar , iqtisodiyotda umum ahamiyatga ega bo’lgan operatsiyalarni bajaradi . Shu bois ham banklar qanday mulkiy shakilda yoki ixtisoslikda tashkil topgan bo'lishidan qa’tiy nazar , ular iqtisodiyotda alohida ahamiyat kasb etadi
Banklarning iqtisodiyotdagi roli xususida so’z ketganda , dastlab jamiyatda ularning bajaradigan operatsiyalarini zarurligi va turlari , shuningdek , xo’jalik yurutuvchu subeyikitlar va aholining ularga bulgan ehtiyoj doirasida so’z yuritish maqsadga muofiq . Bularning barchasi banklarning iqtisodiyoydagi ahamiyatini anglatadi .
Albatta , banklarning iqtisodiyotdagi ahamiyati juda kup qirrqli bulib , ularning asosiylari quidqgilardan iborat ;

• 
  Jamiyqtdagi vaqtinchalik bo’sh pul mablag’larini tegishli shartlar
  

asosida o’ziga jalb etadi

• 
  Qushimcha moliyaviy mablag’larga ehtiyoj mavjo’d xo’jalik yurituvchi subektlar va aholiga qaytarishlik , to’lovlik muddatlik va ta’minlanganlik asosida mablag’lar beriladi ;
  
• 
  Millliy valyutaning emissiyasini tashkil etadi va uning barqarorligini ta’minlash doirasida pul – kredeti siyosatini amalga oshiradi ;
  
• 
  Pul aylanmasini tashkil etadi va uning tartibini belgilaydi ;
  
• 
  Iqtisodiy munosabatlarga kirishuvchi subyektlar o’rtasida hisobkitob va tulovlarni amalga oshirishda vositachilik qiladi ;
  
• 
  Bozor ishtirokchilariga turli darajadagi komision va maslahat xizmatlarini amalga oshiradi ;
  
• 
  Aholiga va mijozlarga trast va depozitar xizmatlarni taklif etadi.
  

Banklarning iqtisodiyotdagi rolining asosiy jihatlaridan biri,
Jamiyatdagi vaqtinchalik bo’sh pul mablag’ini jamg’arish asosida ularni iqtisodiyotga tegishli tarmoqlarga qayta taqsimlashda namoyon bo’ladi . Ma’lumki , jamiyatda faoliyat yurituvchi xujalik subyektlarining asosiy maqsadi iqtisodiy foyda olshga qaratilgan .Shu bilan birga , ishlab chiqarish jarayoni turli tarmoqda tyrlicha bo’lganligi bois , ma’lum davirda ayrim xo’jalik yurituvchi subyektlarda ishlab chiqarish jarayonini rivojlanishi uchun qushimcha moliyaviy mablag’larga ehtiyoj tug’ilsa , ayrimlarida aksincha . Iqtisodiyot tarmoqlarida ishlab chiqarish siklining turli – tumanligi [ qishloq ho’jaligi , qayta ishlovchi korxonalar , qurilish sanoati va boshqalar]
Sababli , moliyaviy mablag’lar vaqtinchalik ishlab chiqarish jarayonidan chetlashtiriladi. Bu jarayonda bir tomondan bir guruh iqtisodiyot tarmoqlarida qo’shimcha moliyaviy mablag’larga nisbatan qo’shimcha ehtuyojni keltirib chiqarsa , iqtisodiyotning boshqa tarmoqlarida mablag’larning ishlab chiqarishdan chetlashishini keltirib chiqaradi .
Bu ikki tomonning iqtisidiy manfaatlarini birlashtiruvchi moliyaviy tashkilot sifatida banklar maydonga chiqadi . Birinchi guruh iqtisodiyot tarmoqlarining vaqtinchalik bo’sh pul mablag’ini tegishli shartlar asosida jalb etib , ushbu mablag’larga ehtiyoji bo’lgan ikkinchi gurux iqtisodiyot tarmoqlariga , ya’ni qo’shimcha moliyaviy resurislarga ehtiyoj sezgan xo’jalik subyektlarga qayta taqsimlab beriladi .
Bizningcha , ushbu munosabatlarni bankdan bo’lak birorta moliyaviy tashkilot samaraali va tez hal eta olmaydi . Banklarning ushbu uziga xos jihati iqtisodiyotdagi rolini belilaydi .
Banklarning iqtisidiyotda bajaradigan yana bir o’ziga xos xususiyatlaridan biri , bu ularning xo’jalik yurituvchi subyektlar aholi va davlat tashkilotlari o’rtasida amalga oshiriladigan hisob - kitoblarni tashkil etishi va ularni ustida tegishli nazorat ishlarini amalga oshirish hisoblanadi.
Ma’lumki , bozor iqtisodiyoti sharoitida xo’jalik xo’jalik subyektlari o’rtasida har kuni bir necha yuz minglab pul o’tkazmalari amalga oshiriladi . Bularning barchasi bank tomonidan oshiriladi va tartibga solib turiladi .
Banklarning iqtisodiyotdagi rolini yuqori yoki pastligiga qator omillar ta’sir qiladi . Ularning asosiylari quidagilardan iborat ;
A . Aholi va mijozlarning banklarga bulgan ishonchining mustahkamligi . Xalqaro bank amaliyoti va mustaqillikdan keyin bosib o’tilgan qisqa davirda yig’ilgan tajribalarning natijasi shuni kursatmoqdaki , bozor iqtisodiyotining asosiy o’zagi asosan o’zaro ishonch va halollikka tayanadi . Agar mazkur holatni aholi va mijozlarning banklarga bo’gan ishonchi yo’qolishi bilan bog’lab ko’radigan bo’sak , banklarga nisbatan ishonch yo’qolishi oqibatida ularning jamiyatdagi roli pasayishiga olib keladi .
Aholi va mijozlarning banklarga bo'lgan ishonchining zaifligiga quidagilar sabab bulishi mumkun ;

• 
  Aholi va mijozlarning kiriditga , ayniqsa naqt pulga bo’lgan talabi to’liq va o’z vaqtida qondirilmas ;
  
• 
  Mijozlarning pul o’tkazmalarini istalgan paytda va zarur miqdorda tegishli manzilga o’tkazilmas ;
  

Banklarda omonatlarini saqlashning iqtisodiy manfaatdorlogi pasayib
va ketishi boshqalar ;
B .Malakat iqtisodiyotida bozor mexanizimi to’liq va barchaga barobar ravishda amal qilishi lozim . Shuni alohida ta’kidlash lozimki, 1991-yil mustaqillikka erishganimizdan so’ng iqtisodiyotni markazdan boshqarishning buyrokratik usullaridan voz kechib , iqtisodiyotni boshqarishning bozor mehanizimlariga o’tdik – deganimiz bilan amaliyotda buning ijobati to’liq namoyon bo’lmayapti . hususan tijorat banklarining xo’jalik subyektlariga keridetlarni berishda ayniqsa mijozlarning naqt pullarga bulgan talabini qondirilmasligi bu boradagi vaziyatning dolzarbligini anglatadi . Bularning barchasi banklarning iqtisodiyotdagi rolini yanada oshirish lozimliginidan dalolat beradi .
Banklarning iqtisodiyotdagi rolini oshishi yoki pasayishiga nafaqat ularning sayi – harakatlari , balki milliy iqtisodiyotning rivojlangalik darajasi va raqobatbardoshligi bevosita ta’sir qiladi . Chunki , banklar milliy iqtisodiyotdan ajralgan holda , subyekt sifatida samarali faoliyat yuritishi mumkun emas . Masalan , banklarning asosiy faoliyat turlaridan biri muomalaga pulni emissiya qilishni oladigan bo’lsak , muomalaga emissiya qilingan pul massasi tovar massasi bilan ta’minlangan bo’lishi lozim . Aks holda , milliy valyutaning inflatsiya darajasi oshishi bilan birga , uning sotib olish qobiliyati pasayib ketadi.
Demak , muomalaga emissiya qilingan pullar tegishli tovar massasi bilan ta’minlangan bo’lishi lozim . Bu o’z navbatida iqtisodiyotda ishlab chiqarish va tovorlar aylanmasi samaradorligi ta’minlanganligini talab etadi.
Demak , iqtisodiyotda tovor masasi va pul massai o’rtasidagi muvozanatlikning ta’minlanishi , birinchidan bankning iqtisodiyotdagi rolini oshirsa , ikkinchidan , milliy iqtisodiyotning samaradorligini ta’minlashga xizmat qiladi . Biroq bu muvozanatlikni ta’minlashga qator obyektiv va subyektiv omillar ta’sir qiladi .
Masalan, 90 – yillarning oxirida Rossiyada, shuningdak , qator sobiq ittifoq respublikalarida , shu jumladan mamlakatimizda ham pullarni muomalaga chiqarish hajmi ishlab chiqarish hajmidan sezilarli darajada pasayib ketadi .
Buning natijasida ishlab chiqarish jarayonida uzulishlari vujudga kelishiga , shuningdek , xo’jalik yurutuvchi subyektlar o’rtasida debitor-kreditor summalari miqdorining sezilarli darajada oshib ketishiga olib keladi.
Banklarning mamlakat iqtisodiyotiga ta’sirini , ya’ni ularning ro’lini real sektorni kreditlash munosabatlari misolida ham ko’rishimiz mumkun . Mamlakat real sektori ishtirokchilari bank kreditiga nisbatan doimiy ravishda ehtiyoji mavjud bo’lib , ushbu ehtiyoj ayniqsa ,iqtisodiy inqiroz sharoitida ortib ketadi . Inqiroz sharoitida iste’mol tovorlarga nisbatan talabning hamda tovar va xizmatlar bahosining pasayishi , davlat buyurtmalari hajmini qisqarishi , debitorlarning to’lovga layoqatsizligi korxonalarda qo’shimcha moliyaviy reseruslarga bo’lgan kuchli taklabni paydo bo’lishiga sabab bo’ladi. Albatta ushbu talab to’lig’cha banklarning kreditlari hisobidan qondirilishu , birinchidan , maqsadga muvofiq emas .
Ikkinchidan , banklarda iqtisodiy inqiroz sharoitida ushbu ehtiyojni qondirish uchun yetarli moliyaviy resurislarning taqchilligi paydo bo’ladi.
Bundan tashqari , eng muhimi banklar tomonidan berilgan kreditlarning to’liq qaytmaslik xavfi , ya’ni kredit riski vujudga keladi .
Shu bois , iqtisodiy inqiroz sharoitida banklarning kriditiga talab yuqori bo’lsada , banklar kredit qo’yilmalari hajmini oshirishga moillik sezishmaydi.
Bu bankning iqtisodiyotdagi roli oasayishiga emas , balki banklar ham tijorat muassasa sifatida asosiy e’tiborni iqtisodiy manfaatdorlik olishga qaratishini , eng muhimi banklar risk asosida kredit sifatida beradigan mablag’lari emas , balki chettan jalb qilingan boshqa shaxlarning mablag’lari hisobiga faoliyat yuritayotganligini unitmaslik lozim .

1.2. Asosiy bank turlari

Bankning asosiy faoliyati vositachilik bo’lib , pul mablag’ini qarz beruvchidan qarz oluvchilarga o’tkazish bilan bog’liq bulgan operatsiyalarni bajarishdan iborat . Banklar bilan bir qatorda pul mablag’lari harakatini boshqa moliyaviy va kredit tashkilotlari , investitsion fondlar , sug’urta kompaniyalari ham amalga oshiradilar .
Tarixan olib qaraganda banklar paydo bo’lganda ular o’rtasida tijorat bankli va Matkaziy bank degan bo’linish mavjud bo’magan .
Chunki tijorat banklari o’zlai muomalaga banknotlar chiqargan , shu yo’l bilan kapital jalb qilganlar va o’z banknotlari bo’yicha majburiyatlani bajarish mas’uliyatini ham o’z zimmasiga olgan .
Kiridit tizimining rivojlaishi natijasida banknotlar yirik tijorat banklarida ko’p miqdorda yig’ilishi natijasida bazi banknotlarning banknotlar bo’yich ixtisoslashuvi , bamknotlar bo’yicha monopol huquqni qo’lga kiritishga imkon yaratgan . Ilk davirda bunday banklar emission banklar , milliy banklar , keyinchalik esa kredit tizimining yetakchi banki ekanligini inobatga olib Markaziy banklar deb atala boshlagan .
Birinchi Markaziy banklar bundan 300 yil oldin yevropa davlatlarida , aniqrog’i 1668- yilda Shevetsiyada tashkil etilgan Risk banki hisoblanadi .
Tarixan Markaziy banklarni tashkil etishning ikki yo’li mavjud .
Birinchi yo’li – banklar faoliyati rivojlanishi natijasida ( XIX asrning o’rtalari -XX asr boshlarida ) ular Markaziy bankga aylanga va unga taluqliy bo’lgan funksialarni bajara boshlagan . Masalan , aksionerlik asosida tashkil etilgan Angliya banki 1844- yilda , Fransiya banki ---1848 – yilda , Ispaniya banki --- 1874 – yilda emission bankga aylangan . Tarixan ko’pgina davlatlarning Markaziy banklari tijorat banklari sifatida tashkil etilgan . Bugungi kunda ham Avistiriya milliy banki , Italiya banki aksionerlik maqomini o’zida saqlab kelayotgan Markaziy banklar qatoriga kiradi .
Keyinchalik qator mamlakatlarning tijorat banklari milliylashtirilib ularga Markaziy bank maqomi berilgan . Ikkinchi jaxon urishi iqtisodiyotni rivojlantirishda davlatning monapolistik rolini yanada oshirdi . 1938 – yilda Kanada banki , 1942 - yilda Yaponiya banki ,1946 – yilda Angliya banki va Fransiya banklari to’liq davlat banklariga aylantiriladi . Germaniya federativ resoublikasi emission banki –Bundesbank 1957 – yilda, Avstiriyaning Rezerv banki 1960 - yilda tashkil topgan .
Markaziy banklarni tashkil etishning ikkinchi yo’li – bu ularning boshidan Markaziy bank sifatida tashkil etilishi hisoblanadi . Masalan ,AQSHning 1913 – yilda tashkil etilgan Fediral banki va Lotin Amerikasining ko’pgina banklari tashkil etishadi Markaziy bank sifatida tashkil topganini ko’rishimiz mumkin .
Ba’zi davlatlarning Markaziy banklari davlatga qarashli bo’lmasa ham ular davlat banki maqomiga ega . Masalan ,Shevetsariya Milliy bankining faqatgina bir qism kapitali , Yaponiya bankining 55 % . Belgaiya milliy bankining 50 % kapitaligina davlatga tegishli bo’lishiga qaramasdan ular davlatning markaziy banki hisoblanadi .
Markaziy bank davlatning banki sifatida mustaqil bo’ishi 1920-yilda
Belgiyada o’tkazilgan Xalqaro milliy konferinsiyada belgilangan .
Markaziy bank har bir davlat moliya – kredit tizimining muhim elementi hisoblanadi va u mamlakatda pul – kredit siyosatini amalga oshiradi . Biz bilamizki , pul – kredit siyosati byudjet siyosati bilan birgalikda davlat tomonidan iqtisodiyotni muvofiqlashtirishning asosini tashkil etadi .
Ko’pgina davlatlarda Markaziy bank parlamentga bo’y so’nadi va uning oldida hisobdor hisoblaydi va boshqaruvchisi hukumat tarkibiga kirmaydi . Markaziy bank raisi parlament tomonidan tainlanadi . U odatda 5 yelga , 7 yelga - Irlandiya , Avstraliya , Kanada, Niderlandiyada , 8 yilga -- GFRda va ba’zi davlatlarda . Masalan , Daniya , Finlandiya , Norvegiyada cheklanmagan muddatga tayinlanishi mumkun .
AQSH banki tizimi quyidaki turdaki bank muassadalarini o’z ichiga oladi :
-federal Zaxirali tizim - AQSH Markaziy banki ;tijorat banklari;
-investitsiya banklari , jamg’arma banklari , ssuda yig’uvchi uyishmalar , pochta jamg’arma kassalari , moliyaviy kompaniyalar , kredit koperativlari , sug’urta kooperativlari , pensiya fondlari , ijtimoiy sug’urta fondlari, o’z aro kredit uyishmalari , depozitlarni sug’urtalash tashkilotlari va h.k .
AQSH federal zaxira tizimi ( federal ReserviSystem - FRS ) ( FZT ) - mustaqil federal agentlik bo’lib AQSH Markaziy banki funksiyasini bajaradi . FZT tashkiliy jihatdan mukammal tashkil etilgan maxsus mavqega ega bo’gan aksiyadorlik jamiyati hisoblanadi. FZTning kapitali aksionerlarning mablag’lariga asoslanganlikalri uchun FZTning mulkdorlari xususiy shaxslar hisoblanadi . Bu jihatdan AQSH Markaziy banki to’liq davlat mulkiga asoslangan Markaziy banklar ( Angliya va Kanada ) yoki davlat mulki ishtirokida tashkil etilgan (Belgiya , Yaponiya ) kabi davlatlarning Markaziy bankidan tubdan farq qiladi .
AQSH federal zaxir tizimi ( FZT ) 1913 – yilning 23dekabirida mustaqil agentlik sifatida - mamlakatda sog’lom iqtisodiy muhitda vujudga keltirish , banklar faoliyatini qo’llab – quvatlqsh va budjet faoliyatini nazorat qilish maqsadida tashkil etilgan . U AQSH Markaziy bankining vazifasini bajaradi , yani , tijorat banklari hamda umum milliy manfaatlar muvozanatini ta’minlash , bank muassalari faoliyatini nazorat qilish va tartibga solishni ta’minlash , iste’molchilarning kredit huquqlarini himoya qilish , pul emissiyasini boshqarib borish ( ishsizlikni kamaytirish , baolash barqarorligini ta’minlash , foiz stavkalarning mo’tadilligini ta’minlash ) , moliya tizimi barqarorligini ta’minlash , moliya bozorlaridagi tizimli risklarni nazorat qilishni depozitariylar , jumladan AQSH hukumati va rasmiy xalqaro tashkilotlarga moliyaviy xizmatlar ko’rsatish , xalqaro va mamlakatdagi ( ichki ) to’lovlar faoliyatida ishtirok etish , likvidilik bilan bog’liq muammolarni bartaraf etish , jahon iqtisodiyoti da AQSHning rolini mustahkamlash kabi vazifani amalaga oshiradi .
FZT uchun asosiy vosita orqali monitar siyosatini olib boradi . Bular ochiq bozor operatsiyalari , hisob stavkasi ( discountrate ) , a’zo banklar uchun zarur zaxiralar miqdorini belgilash hisoblanadi .
Faoliyatini tartibga solib turish nuqtaiy nazaridan Amerikaning barcha guruxlarning 4 ga bo’lish mumkin :

• 
  Milliy banklar;
  
• 
  FZT ga a’zo bo’gan Shtatlarda joylashgan banklar ;
  
• 
  FZT ga a’zo bo’lmagan , depozitlarni sug’urtalash federal korparatsiyasi ( DSFK ) tarkibiga kiradigan banklar
  
• 
  FZT ga a’zo bo’lmagan , omonatlari DSFKda sug’urtalanmagan banklar .
  

AQSH tijorat banklari mablag’larni depozitlarga qabul qiladilar ( talab qilib oling unga qadar omonatlari va muddatli omonatlar ) qisqa o’rta va uzoq muddatli qarzlar beradilar . moliyaviy va tirast xizmatlari ko’rsatadilar. Lekin Amerika bankalri , qonunchilikka ko’ra qimmatli qog’ozlarning egalari bo’la olmaydilar. Amerika banki xolding kampaniyalari ( Xolding - aksionerlik jamiyatlarn birlashtirib , ularni boshqaruvchi korxona ) orqali o’z mijozlariga elektiron hizmatlar , yo’l cheklari , brokerlik xizmatlarni taklif etadilar; xazina, munitsipal va boshqa rasmiy qarzga doir dastaklarni joylashtirish oldi – sotdisi bilan shug’ullanadilar , investitsiya bobida maslahat hizmatlari ko’rsatadilar .
Investitsiya faoliyati banklar ixtisoslashuvining muhim yo’nalishidir Investitsiya banklari uzoq muddatli ssuda kapitalini safarbar etib , obligatsiyalar yoki qarzga olingam majburiyatlarning boshqa turlarini chiqarish va joylashtirish yo’li bilan Mazkur kapitalni ishlab turgan subyektlar davalatga qarzga beradilar . Investitsiya banklarining kilassik tipi AQSHga mosdir . Bu mamlakatning qonunchiligi tijorat banklariga investitsiya faoliyati bilan shug’ullanishni taqiqlab qo’ygan ( davlat va munitsipal obligatsiyalar bilan bo'ladigan operatsiyalar bundan mustasno) . Hozirgi vaqtda AQSHda qaryib 70 ta investitsiya banki ishlab turibdi .
Moliyaviy kompaniyalar ham moliya – kredit muassasalarining bir turidir . Bu muassasalar ayrim tarmoqlarni kreditlash yoki kreditlarning ayrim tularini berishga ixtisoslashgan . Bularga iste’mol, investitsiya kreditlari va boshqalarni kiritish mumkun . Bular AQSH ,Kanada va Buyuk Biritaniyada keng tarqalgan .
Qurilish jamiyatlari deb atalmish kredit , qurilish kooperativlari alohida mavqeni egallaydi . Bular kapitalni o’z o’zlarining jamg’arma omonatlari evaziga shakillantiradilar va shu o’zlariga ipoteka krediti beradilar . Bu muassasalar kredit shirkatlari bilan birgalikda ishlaydilar va shaxsiy uylar qurishni moliyalashtiradilar.
Kredit muassasalarinign boshqa ko’pgina turlari ( pensiya fondlari , ishonchli pay fondlari , ixtisoslashgan moliya muassasalari va shu kabilar ) banklarning ayrim operatsiyalarini ado etadilar . Lekin ular o’zlarini bank deb atashlariga huquqlari yoq hamda banklar bilan ham o’zaro raqobat maydonoga tushishga majburdirlar .
Chakana banklar - Angliyadagi tijorat ( asosan depozit ) banklar bo’lib ular barch mijozlarga xizmat ko’rsatadi va bo’limlarning kengroq tarmog’iga ega . Ulgurji banklar esa yirik shartnomalar asosida ish yuritib , odatda alohida shaxslar bilan emas, balki savdo - sanoat korxonalari va moliaviy institutlar bilan hamkorlik qiladilar .
Buyuk Biritaniya bank tizimining birinchi bo’g’ini Angliya banki hisoblansa, ikkinchi bo’g’ini tijorat banklari va moliyaviy kompaniyalardan iborat . Angliya banki Angliyada faoliyat ko’rsatuvchi banklarni 3 ta katta guruxga bo’lib ko’rsatadi :

1. 
   Depozit banklar ( chakana banklar ) :
   
2. 
   Hisob – kitob uylari :
   
3. 
   Aksept uylari , chet el banklari va boshqa banklar :
   

Depozit banklar . Angliyaning eng asosiy depozit banklariga kiliring banklari ham tegishli bo’lib , bu kiliring shartnomasi asosida tuzilgan eng yirik aksioner bank hisoblanadi . Barcha kiliring banklarni Barc lays , National Westminister , Mindland va Lloydslardan iborat bo’lgan “katta to’rtlik” boshqaradi . Kiliring banklarning asisiy vazifasi omonatlarni jalb qilish va kreditlarni berishdan iborart .
Depozit banklarining keyingi guruhu savdo banklari ( Merchant banks ) bo’lib , ular bank operatsiyalarni bajaruvchi savdo tashkilotlari asosida vujudga kelgan . Hozirgi paytda ayrim savdo banklari bank operatsiyalai bilan bir qatorda sanoat va savdo – sotiq funksiyalarini ham bajarmoqda . Savdo banklar o’zining uzoq vaqt davom etadigan faoliyati bilan ajralib turadi va ba’zilari 100 yillik tarixga ega . Savdo banklarining kiliring banklaridan ajraluvchi asosiy xususiyati va bir paytning o’zida imtiyozi bu ularning o’z moliyaviy ahvoli va bajaradigan operatsiyalari to’g’risidagi hisobotini e’lon qilish shart emasligidadir . Bu imtiyoz tufayli savdo banklar ko’p yillar davomida mustaqil ravishda taraqqiy etdi .
Angliya banklarining keyingi turi hisob – kitob uylari bo’lib hozirgi paytda London shahrida bir nechta hisob uylari va kichik ixtisoslashgan makler – fermalar faoliyat ko’rsatadi . Hisib – kitob uylari kafolatlangan muddat siz depozitlar orqali banklarning likvid fondlari realizatsiyasini amalga oshiradi . Bu fondlar turli xil aktivlarni (shu bilan birga, xazina obligatsiyalarini, tijorat veksellarini ) sotib olish uchun ishlatadi . Bundan tashqari , hisob uylari bu , veksellarning oldi - sotdi bozoroda .
Angliyaning keyingi bank guruxiga kosorsial banklar kiri , bu shun – day moliyaviy institutlarki , ulardan kamida ikita davalt qatnashib , ulardan hech biri kontirol paketga ega emas . Mazkur banklar rivojlangan davlatlar asosida tuzilganligi sababli, Yevropa bozorida yirik miqdordagi mablag’larni uzoq muddatga jalb qila oladilar . Shuningdek , Buyuk Biritaniyada jamg’arma institutlari ( ishonchli jamg’arma banklari , milliy jamg’arma banki , qurilish jamoalari ) , sug’urta kompaniyalari va nafaqa fondlari , investitsion trestlar ; badali ishonch fondlar , moliyaviy korparatsiyalar , venchurli moliyalashtirish firmalari ham banklar qatori faoliyat yuritadi .
Germaniya bank tizimi 4 mingdan ortiq mustaqil kredit muassasalarini o’zda mujassamlashtirgan . Shundan 1 mingdan ortig’i o’rta va kichik banklar hisoblanadi .
Germaniya bank tizimi dunyodagi eng rivijlangan bank tizimlaridan hisoblanib quidagi tartibda shakillantiriladi :

1. 
   Douche Bundes bank ( Markaziy bank )
   
2. 
   Tijorat banklar;
   
3. 
   Jamg’arma banklar;
   
4. 
   Kooperativ markaziy banklar ;
   
5. 
   Kredit kooperativlar ;
   
6. 
   Ixtisoslashgan banklar ( davlat va xususiy ipoteka banklar )
   
7. 
   Pochta , komunal , jamg’arma banklar ;
   
8. 
   Turli boshqa ixtisoslashgan banklar .
   

Tijorat banklari , Germaniyada unversal banklar bo’ib quidagi operatsiyalarni bajaradi :

• 
  Turli depozitlarni qabul qilish ;
  
• 
  Mahalliy , federal hukumat tashkilotlariga , kichik , va o’rta beznes sohasiga , yirik korparatsiyalarga qisqa , o’rta va uzoq muddatli kreditlar berish ;
  
• 
  Moliyaviy va trast xizmatlar ko’rsatish ;
  
• 
  Mijozlarga elektiron va brokerlik xizmatlai ko’rsatish ;
  
• 
  Mijozlarga hisob – kassa xizmatlarini ko’rsatish va boshqalar.
  

Germaniyada tijorat banklari yurik korparatsiyalarning kapitalida ishtirik qilishi , uning salmoqli qismiga ega bo’lishi , qimmatli qog’ozlar chiqarishi va ularni joylasdhtirishi , investitsion fondlar tashkil etishi va ular faoliyatini boshqarish mumkun . Tijorat banklarini faoliyat turi va ixtisoslashuvidan kelib chiqib:
-Yirik xususiy banklarga ;
-Jamg’armakassalar va yer banklarga ;
-Koorparativ banklarga bo’lish mumkun , Undan tashqari
Germaniyada bu banklar bilan bir qatorda maxsus banklar va kredit muassasalar ham faoliyat ko’satadi.

1.3.Bank operatsiyalari tavsifi .

Banklarning paydo bo'lishi , ular tomonidan amalga oshirilgan lik operatsiyalar to’g’risida ma’lumotga ega bo’lish juda muhim . Dastlabgi banklar qachon paydo bo’lganligi to’g’risida turli manbalarda turlicha ma’lumotlarni uchratishimiz mumkun .

Bank deb , mablag’larni yig’uvchi , saqlab beruvchi , kredit – hisob va boshqa har xil vositachilik operatsiyalarini bajaruvchi muassasaga aytiladi .
Banklar paydo bo’lishining asosi tovar – pul munosabatlarining rivojlanishi hisoblanadi . Tovar – pul munosabatlartining yuzaga kelishi va ularning rivojlanib borishi barcha ijtimoiy – iqtisodiy tizimlarda banklarning mavjud bo’lishini taqozo qiladi .
Banklar o’rta asrlarda puldorlar tomonidan pulni qabul qilish va boshqa davlat , shahar puliga almashtirib berish asosida kelib chiqqan . Keyinchalik puldorlar o’z bo’sh turgan mablag’laridan foyda olish maqsadida ularni vaqtincha foydalanishga mablag’ zarur bo’lgan subyektlarga berishgan . Bu hol pul almashtiruvchi puldorlarning bankirlarga aylanishiga olib kelgan .
<> italyancha <> so’zidan olingan bo’lib , <>, aniqrog’I << pulli stol >> ma’nosini anglatadi . O’rta asrlarda italiyalik puldorlar hamyonlaridagi , idishlardagi monetalarni stol ustiga qo’yib hisob – kitob qilishgan .
XII asrda Genuyada pul almashtiruvchilar << bancheri >> deb atalgan . Agar puldorlardan birortasi ishonchni oqlamasa va o’z ishiga mas’ulyatsizlik qilsa , u o’tirgan stolni sindirib tashlashgan va uni << banco rotto >>, ya’ni bankrot deb atashgan . Demak bizga ma’lum bo’lgan <> ham italyancha << banca >> so’zidan oliningan .
Banklar paydo po’lishining boshlang’ich bosqichi XVI asrda Florensiya va Venetsiyada tashkil qilingan kichik ijrobanklar hisoblanadi . Keyinchalik shunday banklar Amesterdamda (1605 ) , Gamburgda ( 1618 ) , Milanda , Nyurnbergda , Genuyada vujudga kelgan . Bu banklar , asosan , o’z mijozlari --- savdogarlarga xizmat qilgan , ular o’rtasida naqd pulsiz hisob – kitoblarni olib borgan . Banklar o’z mijozlarini monetalar tarkibi buzilishi tufayli zarar ko’rishdan himoya qilgan . Ular hisoblarni ma’ lum summadagi qimmatbaho metalni ifodalovchi maxsus pul birligida olib borishgan .
Tarixda birinchi yuzaga kelgan bank Angliya banki hisoblanib , u 1694 – yilda aksiyadorlik banki sifatida tashkil topgan . Bu bank aksiador – emission bank bo’lib , unga davlat tomnidan banknotlar chiqarishga ruxsat berilgan . Kiyinchalik, sanoat rivojlanioshi natijasida banklar boshqa mamlakatlarda ham tashkil qilinib borgan . Banklarning kelib chiqishi va rivijlanishi ishlab chiqarish bilan bog’liq xarajatlar va talablarning oshishi , savdo kapitali aylanishining tezlashuvi bilan bog’liq bo’lgan .
Natural xo’jalik munosabatining tugashi , savdo – sotiq munosabatlarining rivojlanishi pulli hisob – kitoblar olib borishga , kreditning rivojlanishiga yo’l ochadi . Yollanma mehnat uchun haqning pul shaklida to’lanishi , doimiy pul aylanishini yuzaga keltirdi . Pul aylanishining esa bank tomonidan boshqarilishi zarur edi . Shunday qilib , banklar mablag’larni yig’ish va taqsimlash orqali ssuda kapitali harakatini boshqa boshladi . Ssuda kapilastidan farqli o’laroq , bankir tadbirkor sifatida o’z ish faoliyatini olib borgan .
Qadimda Vavilonda ishlatilgan qarz uchun taxtachani arxeologlar tomonidan topilganiga qaramasdan , zamonaviy tijorat banklarini tashkil etilshiga Vavilon emas balki , Yevropa tashkilotlari tomonidan pul va boshqa qimmatliklarni saqlash bo’yicha xizmatlar ko’rsatish sabab bo’lgan . O’rta asrlarda ko’pchilik zargarlar qimmatliklarni saqlash uchun alohida inshoatga ega bo’lgan joylarda o’z mahsulotlarni saqlagan bo’lsa ham qimmatliklarni ( oltin tanga ) saqlash orqali ular daromadga ega bo’lishgan . Bu daromad boshqa shaxslar hisobiga shakillana borgan . Daromadga ega bo’lish zargarlarni yanada ko’proq qimmatliklarni jalb qilishga undagan . Endi zargarlar mijozlarning boylik yoki qimmatliklarni saqlab berish bo’yicha ularga tasdiqlangan depozit tilxatlari bera boshlashgan . Bu bir tomondan , zargarning mablag’larini ko’proq jamlashga imkon bersa , ikkinchi tomondan , mijozlarga qimmatliklarni ishonchli saqlash bo’yicha kafolat bergan . Bular o’z navbatida qarz va depozit munosabotlarining rivojlanishiga olib kelgan .
Shu bilan birga mijoz qandaydir xaridni amalga oshirsa , u zargardan o’z qimmatliklarni olib o’sha tovarlar uchun sotuvchiga zarur mablag’ni shu zaxotiyoq to’lash imkoniga ham ega bo’lgan . Sotuvchilar ham o’z navbatida ortitirgan daromadi va qimmatliklarni o’sha zargarga yoki boshqasiga saqlash uchun topshirgan . Bu esa hisob – kitoblarni amalga oshirish , vaqt muvofiqligi bo’yicha bazi qiyinchiliklarni tug’dirgan .
Aynan shu usuldan boshqa usulga utish ( tranformatsiya ) usullari bugungi kunda mavjud zamonaviy bank tizimini shakillanishning asosi bo’lib hizmat qiladi .
Agar biz banklarning tarixini shakillanish bosqichlariga e’tibor qaratadigan bo’lsak , banklar faoliyatining ilk operatsiyalari pullarni saqlab berish bo’yicha operatsiyalsr hisoblanadi . Ma’lumki , eng qadimgi davlatlarda ham omonatlarni qabul qilish operatsiyalari mavjud bo’lgan . Ilk bor bunday ish bilan ma’lum obro’ga va ishonchga ega bo’lgan puldor shaxslar , Yevropa mamlakatlarida cherkov muassasalari shug’ullanganlar .
Qimmatlikni saqlovchilar kirim va chiqimlarni hisob – kitob qila boshlashi , ularda yozuvlar orqali ifoda qilishga kirishishlari banklar faoliyatining ilk operatsiyalari sifatida qarash mumkun .
Endi tovar sotuvchi xaridordan oltin tanga o’rniga depozit tilxatlarini be’malol qabul qilgan . Chunki u zarur vaqtda ushbu tilxatni zargarlardan erkin qimmatliklarga almashtira olish imkoniyatiga ega bo’lgan . Endi zargarlar ko’proq mijozlarni o’ziga jalib qilish maqsadida o’z tilxatlarini shunchaki ixtiyoriy qog’ozda emas , balki ma’lum rangdagi va shakildagi qog’ozda qimmatliklar miqdorini ko’rsatgan holda berishga odatlana boshlashgan . Bular mijozlarning zargarlarga bo’lgan ishonchini oshira borgan . Shunday qilib endi zargarlar nafaqat oltin tanga va boshqa qimmatliklarni saqlab bergan , balki endi ular depozit tilxatlarni chiqarishga ham moslasha borgan .
Banklarning paydo bo’lishi va faoliyat ko’rsatishining asosi – bu pul ayrboshlash bo’yicha ehtiyojning yuzaga kelganligidadir . Bunda Yevropani yorqin misol qilib ko’rsatish mumkun . Bunga o’xshash operatsiyalar nafaqat Rimda balki Gretsiya kabi Yevropaning boshqa mamlakatlarida, shuningdek, qator Sharq mamlakatlarida ham amalga oshirilgan . Turli shaxslarning vaqtincha bo’sh turgan qimmatliklari hamda pul mablag’larini nafaqat saqlab berish , balki ularni pul zarur bo’lgan shaxslarga ma’lum muddatga foydalanishga berish va undan foyda ko’rish ham mumkunligini bilgan pul saqlab beuvchilar ( zargarlar ) endi qimmatliklarni qarzga berish jarayonini o’zlashtira boshlashdi .
Bu o’z navbatida , bo’sh turgan qimmatliklar, keyinchalik pul mablag’larini pul mablag’iga ehtiyoj sezgan odamlarga garov asosida pullarni ma’lum muddatga qaytarish va foiz tulash shartlari bilan berish asosida ssuda ( kredit ) operatsiyalari paydo bo’lgan . Pul mablag’larini saqlab beruvchi shaxs xizmatlaridan biri – biri bilan o’zaro hisob – kitoblar bilan bog’langan bir necha shaxslar foydalanishi mumkun bo’lgani uchun , asta – sekin mijozlarga hisob – kitob xizmatini ko’rsatish operatsiyalariga ehtiyoj paydo bo’la boshladi .
Agar sanoat sohasidagi puldor o’z kapitalini sanoatga , savdogar o’z mablag’ini savdoga qo’ysa , bankir o’z kapitalini bank ishiga qo’yadi . Ssuda kapitalisti , asosan , o’zining bo’sh kapitalini qarzga bersa , bankirlar chetdan jalb qilingan mablag’larga tayanadi . Ssudaga mablag’ beruvchi puldorlarning daromadi ssuda foizi bo’lsa , bankirning daromadi bank foydasi hisoblanadi . Banklar korxona , tashkilot ,davlat muassasalari , aholi bo’sh pullarini jalb qilish orqali katta hajimdagi kapitalni o’z qo’llarida jamlashadi va daromad keltiruvchi kapital harakatini boshqarib borishadi . Banklarning yiriklashuvi va ular faoliyati takomillashuvi , ularning maxsus korxonalar – kredit muassasalariga aylanishiga olib keladi .
Shunday qilib , bank faoliyati iqtisodiyotda mavjud bo’lgan bo’sh mablag’larni jalb qilish va ssuda kapitalini taqsimlashni o’z ichiga oladi . Bank o’z faoliyati davomida ma’lum daromadga ega bo’ladi . Bu daromad bank jalb qilgan resurslarga yo’naltirilgan foiz va joylashtirishgan resurslar bo’yicha oladigan foiz o’rtasidagifarqdan iborat bo’ladi .
2- BOB : O’zbekistonda bank tizimini rivojlantirishning imkoniyatlari .
2.1. Banklarning faoliyatini muvofiqlashtirishning xuquqiy - iqtisodiy asoslari .