Buxoro davlat universiteti ijtimoiy-iqtisodiy fakulteti tarix kafedrasi

II.3. BERUNIY VA TARIX FANI  

         Beruniyning ijtimoiy fanlarga qiziqish doirasi ham tarix, ham filologiya ham 

falsafani  o’z  ichiga  olgandi.  Bu  sohalarning  deyarli  hammasida  u  maxsus  asarlar 

yozib qoldirdi. Bu sohalarning deyarli hammasida u maxsus asarlar yozib qoldirdi. 

Bundan  tashqari,  Beruniyning  ko’pchiligi  tabiiy  fanlar  bilan  bog’liq  bo’lgan 

hamma yirik asarlari uchun, yuqorida aytib o’tganimizdek, shu naras xarakterliki, 

ularda tabiiy va ijtimoiy masalalar bir – biriga chambarchas bog’lanib ketgan.  

            Beruniyga tarixchi sifatida ikkita asosiy xususiyat xosdir: 

                                                             

72

 

Беруний Абу Райҳон.  Ҳиндистон  Т. «Фан». 1965. –Б. 35.

 

---

43 

 

-Turli  xalqlarning  tarixiy  –  ma’daniy  xizmatini  va  ayrim  shaxslar  faoliyatini 

baholashda ularning irqiy, diniy yoki sulolalariga asoslanmay, hamma xalqlarga bir 

xilda xurmat bilan qarashga asoslangan haddan ziyod xolislik; 

Voqea  va  hodisalarni  ayniqsa,  etnografiya  sohasida,  solishtirish  asosida 

o’rganishga  harakat  qilish,  turli  xalqlar  va  diniy  guruhlar  uchun  xos  bo’lgan 

o’xshashlik,  yoki  ziddiyatlarni  axtarib  topish.  Beruniydagi  bu  ikki  xususiyat  uni 

Yaqin  Sharq  va  O’rta  Osiyoning  o’rta  asrdagi  bizga  ma’lum  bo’lgan  hamma 

tarixchilaridan ajratib turadi.  

              O’zining  ilk  yirik  asari  bo’lmish  “Qadimgi  xalqlardan  qolgan 

yodgorliklar”da  Beruniy  tarixchi  oldiga  quyidagi  talabni  qo’yadi:  “So’ngra  buni 

ko’pchilik  kishilarning  tabiatini  pastkashlashtiradigan  yomon  axloqdan,  haqiqatni 

ko’rishga  imkon  bermaydigan  omillardan,  ya’ni  badanga  singib  ketgan  odatlar, 

g’araz, raqobat, xirs – havo ketidan quvish, hokimiyat uchun kurashish, va shunga 

o’xshashlardan o’zini tozalagandan keyin… ularning isbot uchun keltirgan so’z va 

e’tiqodlarini bir – biriga solishtirish bilan belgilanadi”

73

.  

             Beruniy  voqea  va faktlarni  yoritishdagi  g’arazlikka  qarshi kurashar ekan, 

haqiqatni  buzib  beruvchilarni  qoralab,  shunday  deydi:  “Masalan  bir  kishi  o’z 

jinsini ulug’lab yolg’on xabar tarqatadi, bundan maqsadi o’zini ko’rsatish bo’ladi, 

chunki  uning  o’zi  o’sha  jinsdan  kelib  chiqqan  bo’ladi;  yoki  o’zini  ko’rsatish 

maqsadida boshqa zid bir jinsni ayblab yolg’on gap tarqatadi, chunki u shu zid jins 

ustidan g’alaba qozongan va o’z istagiga erishgan bo’ladi… Ikkinchi bir kishi esa 

o’zi  sevadigan  bir  tabaqaga  minnatdorchilik  bildirmoqchi  bo’lib  yoki  yomon 

ko’radigan  bir  sinfni  xafa  qilmoqchi  bo’lib,  ular  o’rtasida  yolg’on  xabar 

tarqatadi”

74

.  

         Beruniyning  tarixiy  tadqiqotlarini  o’z  mavzusiga  qarab  besh  turkumga 

bo’lish mumkin: